PIOTR DUDZIEC
POWSTANIE CHŁOPSKIE W PRUSACH KSIĄŻĘCYCH 1525r.

     Na wstępie chciałbym omówić problem ujęcia w historiografii, zagadnień związanych z powstaniem zbrojnym chłopów pruskich we wrześniu 1525r. Do II wojny światowej sprawą tą zajmowali się wyłącznie niemieccy historycy. Pierwszą monografię powstania przedstawił Johannes Voigt. Nosi ona tytuł „Geschichte des Baueraufruhns in Preussen”, Królewiec 1847. Praca ta jest już obecnie przestarzała pod względem merytorycznym; Voigt poświęcił w niej zbyt mało miejsca źródłom motywującym wybuch rabacji. Kolejną niemieckojęzyczną monografią jest praca A. Seraphina „Soziale bewegungen in Altpreussen”, wydana w czasopiśmie „Altpreussiche Monatsschicht” w 1921 r. Ostatnią przedwojenną pracą niemiecką była broszura Ericha Weise „Der Bauernaufstand in Preussen”, Elbląg 1935. Praca Weisego jest krótką, popularnonaukową kompilacją dwu poprzednich opracowań, która obrazuje nam sposób ujęcia tematu w niemieckiej historiografii.
    Rozważania nad przyczynami wybuchu powstania, przedstawione przez niemieckich historyków obejmują głównie aspekt stosunków społeczno-gospodarczych, a więc sprawę powinności chłopów względem pruskich feudałów, których nadmierny wzrost spowodował wybuch powstania. Ukształtowanie się tych powinności ma swe głębokie korzenie jeszcze w początkach państwa Zakonu Krzyżackiego.
    Najpierw należy rozdzielić rdzenną ludność pruską od ludności napływowej, która przybyła na teren Prus w czasach masowej kolonizacji tych terenów. Ludność pruska dzieliła się na:
    - tak zwanych „Wolnych” Prusów. Była to warstwa wywodząca się z najbogatszych dostojników plemiennych, którzy w latach powstań pruskich przeciw Krzyżakom z drugiej połowy XIII w., opowiedzieli się po stronie Zakonu i w zamian za to otrzymali nadania ziemskie. Grupa ta uległa stosunkowo szybkiej germanizacji i wtopiła się w masę napływową niemieckich kolonistów. Za możliwość uprawiania ziemi „Wolni” zobowiązani byli do konnej służby wojskowej. Uiszczali także, podobnie jak niemieccy chłopi, niewygórowany czynsz rekognicyjny. Ich obowiązkiem był też, tzw. szarwark, który polegał na pracy przy zrębie i zwózce drzewa czy też zboża, oraz służbie podczas łowów. Status społeczny tej grupy kształtował się w zależności od wielkości posiadanej ziemi, jednak jego upadek daję się zauważyć w momencie kiedy w Europie, a także i w Prusach, przechodzi się na korzystanie w działaniach zbrojnych z wojska zaciężnego, a rezygnuje się z „pospolitego ruszenia”. Od tej pory ich powinności równają się obowiązkom chłopów niemieckich.
    - Do grupy rdzennej ludności zaliczają się też Prusowie, którzy brali czynny udział w XIII-wiecznych powstaniach antykrzyżackich. Popadli oni w całkowitą zależność, zarówno od Zakonu jak też napływowych rycerzy świeckich. Nie posiadali żadnych praw własności do uprawianej ziemi, a jedynie do inwentarza ruchomego, nie będącego własnością folwarku na którym pracowali. Do XVw. nałożone na nich ciężary, a więc powinności publiczne, daniny czy też robocizny nie były jeszcze zbyt wygórowane.
    Koloniści, głównie niemieccy, poczęli przybywać do Prus po 1233r, kiedy to sformułowano zasady prawa chełmińskiego. Gwarantowało im ono wolność osobistą, prawo dziedziczenia ziemi przy zachowaniu przez Zakon praw zwierzchnich, takich jak niski czynsz rekognicyjny i obowiązek służby wojskowej, której wymiar zależny był od wielkości posiadanej ziemi. W XIVw kolonizacja odbywała się też na prawie magdeburskim, które gwarantowało kolonistom dziedziczenie ziemi jedynie przez ich synów, z wykluczeniem córek i dalszej rodziny. Z czasem wśród osadników wykształciły się podziały, które ostatecznie uformowały pruski system feudalny:
    - Posiadacze wielkich nadań ziemskich utworzyli szlachtę pruską. Liczne wojny z XVw spowodowały ruinę finansową Zakonu, który po wojnie 13-letniej rozpoczął wyprzedaż swych ziem. Wykupujący je feudałowie weszli w ten sposób w posiadanie wielkich latyfundiów, obdarzonych przywilejami politycznymi i prawnymi. Przejęcie jurysdykcji nad podległą ludnością spowodowało nadmierną samowolę w ustalaniu wymiaru pańszczyzny.
    - Koloniści posiadający mniejszą ilość gruntów nieuchronnie zbliżali się do statusu chłopów niemieckich, którzy takżę masowo przybywali na ziemie Państwa Zakonnego. Byli to tzw. czynszownicy, którym gwarantowano wolność osobistą i prawo dziedziczenia gruntu. W XIVw zobowiązani byli do niewielkich świadczeń, a więc wspomnianego już szarwarku, niewygórowanego czynszu i do sezonowej pomocy przy żniwach w zakonnych folwarkach.
    Folwarki te przeżywały swój okres świetności w XIVw kiedy to gwałtowny rozwój miast, pruskich i zachodnioeuropejskich, zapoczątkował koniunkturę na handel zbożem. Folwarki krzyżackie pokrywały zapotrzebowanie na ten materiał na rynku wewnętrznym, a głównie zajmowały się produkcją na eksport do miast Flandrii i Anglii. Nasycenie ludnościowe spowodowane intensywną kolonizacją pozwalało Krzyżakom na korzystanie z usług robotników najemnych. Była to czeladź, jeśli rekrutowana spośród chłopów niemieckich to tylko na zasadzie wolnego najmu, jeśli zaś spośród rdzennych Prusów w grę wchodziła praca poddańcza. Na usługach Zakonu byli też zagrodnicy, którzy posiadali zbyt małe działki, aby się z nich utrzymać i w związku z tym zmuszeni byli do dorabiania na folwarku. Krzyżacy korzystali też z najemnych robotników sezonowych, rekrutowanych spośród chłopów mazowieckich i litewskich.
    XVw to okres upadku Państwa Zakonnego w Prusach, który zaznacza się gwałtownym pogorszeniem warunków życia chłopów. Nastąpił wzrost pańszczyzny, spowodowany zachamowaniem ruchu kolonizacyjnego i odpływem ludności ze wsi do miast, gwarantujących stabilność gospodarczą, a także bezpieczeństwo podczas licznych kampanii wojennych. Rozległe zniszczenia gruntów rolnych wymagały zwiększenia prac związanych z ich uprawą. Pańszczyzna wzrosła w zakonnych folwarkach, jednak obowiązująca tam krzyżacka jurysdykcja gwarantowała względne przestrzeganie prawa. Inaczej było w folwarkach szlacheckich, których liczba w XVw znacznie wzrosła. Tutaj nikt nie miał skrupułów bezwzględnie wykorzystywać darmową pracę chłopów.
    Pańszczyźnie towarzyszy pojawienie się rygorystycznego poddaństwa, a więc przywiązania chłopa do ziemi. Świadczy już o tym Landesordnung wielkiego mistrza Henryka von Plauen, wydany na sejmiku elbląskim 18 kwietnia 1412r. W konstytucji tej zabrania się miastom przyjmowania w swe mury chłopów i zagrodników, którzy nie posiadają listu stwierdzającego iż w pełni wywiązali się ze swych świadczeń wobec pana. Z 1444r pochodzą propozycje ziemi chełmińskiej, wnoszące o zakaz przebywania ludności wiejskiej w miastach nie dłużej niż przez trzy dni, a Landesordnung z 15 października 1482r z Bartoszyc, zabraniał pruskiej czeladzi wstępowania na służbę w miastach, oraz ,pod karą grzywny, nauczania ich rzemiosła.
    Można zaobserwować iż wzrost poddaństwa towarzyszył uniezależnianiu się szlachty od wpływów Zakonu, jednak nie tylko ona nadmiernie wykorzystywała chłopów. Eskalację niezadowolenia przyśpieszyły też nadużycia urzędników państwowych, a szczególnie komorników, sprawujących nadzór nad pruskimi wsiami. Komornicy nakładali zupełnie bezpodstawne świadczenia i rościli sobie prawo do pańszczyzny na prywatnych działkach uprawnych.
    Tak w skrócie można przedstawić rozwój stosunków społeczno- gospodarczych w Prusach do 1525 roku. Nie jest to oczywiście jedyna przyczyna wybuchu powstania. Niemieccy historycy zbagatelizowali aspekt wpływu reformacji w Niemczech i związanej z nią wojny chłopskiej z lat 1524-1526 na program wysunięty przez chłopów pruskich. Takie ujęcie można znaleźć w pierwszej powojennej polskiej monografii dotyczącej tej sprawy. Jest to praca Henryka Zinsa „Powstanie chłopskie w Prusach Książęcych w 1525r”, Warszawa 1953. Zins przedstawił w niej powstanie chłopskie oraz ruchy społeczne w miastach pruskich na szerokim tle stosunków społeczno- gospodarczych. Obok tego podjął też próbę powiązania buntu chłopskiego z niemiecką wojną chłopską, podkreślając analogię postulatów wysuwanych w Prusach i państwach Rzeszy. Kiedy przejdę do omawiania samego przebiegu buntu, okaże się iż chłopskie postulaty z Sambii pokrywają się z postulatami umiarkowanego skrzydła chłopów niemieckich, zawartymi w „12 artykułach”. Włościanie domagają się w nich egzekwowania ewangelicznego prawa równości wszystkich ludzi przed Bogiem. Nie kwestionują pańszczyzny, a jedynie jej nadmierny wzrost. Nie odrzucają też poddaństwa, lecz tylko w stosunku do jedynego prawowitego władcy, ustanowionego według praw bożych, a nie w stosunku do licznego grona szlachty.
    Chłopi sambijscy zapoznali się z tym programem najprawdopodobniej za pośrednictwem mieszczan Królewca, w którym już od września 1523 roku głoszone były nauki Marcina Lutra. Ich przekazicielami byli: Jan Briessman, Paweł Speratus i Jan Amandus, którzy w swych kazaniach przemycali także społeczne akcenty reformacji. Pod ich wpływem w 1525r doszło do zaostrzenia się konfliktu między pospólstwem a rajcami miejskimi. Mieszczanie domagali się udziału w kontroli wydatków i dochodów gmin, oraz dopuszczenia rzemieślników do zasiadania w radach i ławach miejskich. Ferment w mieście wywołały też jawne nadużycia biskupa sambijskiego Jerzego Polenza, który po sekularyzacji zdefraudował znaczną część kościelnego majątku. Pospólstwo chciało przekazania tych pieniędzy na potrzeby najbiedniejszej ludności.
    W momencie wybuchu powstania sytuacja w Królewcu jeszcze się nie ustabilizowała, można więc twierdzić iż wystąpienie chłopów było na rękę mieszczanom i mogli oni zachęcać ich do zrzucenia pańskiego jarzma. Już od wiosny 1525r chłopi zaczęli gromadzić się w karczmach i przeprowadzać tajne narady. Wzrosła też liczba skarg wnoszonych na nieuczciwą szlachtę. Latem tegoż roku książę Albrecht Hohenzollern wydał mandat zabraniający chłopom gromadzenia się w gospodach, a także noszenia przez nich broni. Urzędnicy mieli zwracać większą uwagę na nastroje panujące w miastach i na wsi. Władca jednak pogorszył sytuację, wprowadzając nowy podatek w wysokości ½ grzywny od łana.
    Podstawowym źródłem do poznania przebiegu powstania jest diariusz burmistrza jednej z królewieckich gmin- Starego Miasta, Mikołaja Richau. Relacja znana jest pod tytułem „Historie von dem Aufruhr der Samlandischen Bauern”. Jest to wiarygodna relacja gdyż Richau był naocznym świadkiem wydarzeń i nic nie wskazuje na to by miał cel w przeinaczaniu faktów.
    Powstanie rozpoczęło się we wsi Kaymen leżącej niedaleko Królewca, a jego inspiratorem był tamtejszy młynarz Kasper, który sprzeciwiał się uciskowi Andrzeja Rippe, posiadającego w swych rękach urząd komornika z prawem do egzekwowania szarwarku, a także urząd poborcy podatkowego, ściągającego od chłopów czynsz. Równoczesne posiadanie władzy sądowej pozwalało mu na dopuszczanie się jawnych nadużyć. Młynarz jeszcze w sierpniu wtajemniczył w swój plan najbliższych współpracowników oraz mieszkańców okolicznych wsi, najbardziej poszkodowanych przez szlachtę i książęcych urzędników. 2 wrzesnia polecił aby wszyscy wtajemniczeni stawili się o północy nieopodal kaymeńskiego kościoła. Zjawiło się tam liczne grono chłopów, do których Kasper wygłosił przemówienie. Powołując się na Ewangelię wezwał wszystkich do przeciwstawienia się szlachcie, która nie ma prawa bogacić się chłopskim kosztem. Zaznaczył jednocześnie, że nie można kwestionować władzy księcia gdyż jest on jedynym wyznaczonym przez Boga do sprawowania władzy.
    Pierwszym celem ataku był zamek w Kaymen, siedziba znienawidzonego Andrzeja Rippe. Powstańcy wdarli się do środka i wywlekli go z łóżka, a następnie zaciągneli pod kościół gdzie zmusili proboszcza Pawła Sommera do odczytania Rippemu fragmentów Pisma Świętego, mówiących o równości wszystkich ludzi. Nad ranem 3 września powstańcy, wraz z zakładnikiem, ruszyli w kierunku Labiawy. Po drodze przyłączali się do nich mieszkańcy okolicznych wiosek, a także grupa biedoty miejskiej z Królewca. Do niewoli brano kolejnych panów, którym niszczono dwory, nie posunięto się jednak do aktów zabójstwa. Do kolumny przyłączali się także księża, między innymi proboszcz z Legitten Walenty, który został jednym z przywódców powstania. W Labiawie, pod groźbą spalenia miasta, wydano do niewoli dwóch szlachciców z Legitten: Grzegorza von Trenck i Grzegorza Barck. Kolejnym celem był zamek w Tapiewie, w którym znajdowały się główne zapasy broni dla Królewca. Dalej zamierzano zbliżyć się do stolicy, aby nawiązać kontakt z tamtejszym pospólstwem.
    Jeszcze w dniu wymarszu chłopi rozpoczęli korespondencję mającą zjednać im sprzymierzeńców. Dosłownie cytowane teksty listów zawiera XVI-wieczny kodeks, spisany w 1577r przez kronikarza Kaspra Hennenberga. Listy znajdują się w dwóch tekstach nieznanego autorstwa: „Der Bauern Krieg auff Samland und Nattangen anno 1525” i „Wiedie samlendische Pawren Anno 1525 im Aufruhr haben Umschlagen Lassen”. Pierwszy list zaadresowany do ogółu pospólstwa w Królewcu zanieśli dwaj ochotnicy, którzy zostali natychmiast aresztowani i stawieni przed królewieckimi rajcami. W liście znajdowały się ogólne informacje na temat powstania, nie było w nim rzadnych konkretnych nazwisk, tak więc posłańcy po przesłuchaniu zostali zwolnieni. 4 września do rąk przedstawicieli pospólstwa trzech gmin trafiły pisma, w których chłopi domagali się przyłączenia mieszczan do powstania. Wynika z tego, że pospólstwo czynnie uczestniczyło w organizacji rebelii, jednak trzej adresaci natychmiast oddali swe listy do rąk rady miejskiej, z zastrzeżeniem iż nie mają nic z tym wspólnego. Tego samego dnia chłopi wysłali też list do starosty z Waldau, Bernarda Schluchterera, z prośbą o wydanie im ukrywającej się u niego szlachty. Z tejże miejscowości pochodzi kolejne pismo adresowane do władz Królewca, w którym chłopi przedstawili swe oficjalne rządania. Zapewnili rajców o wydaniu glejtu 20-osobowej delegacji, która miała się udać do Schaaken w celu rozpoczęcia rozmów na temat zaistniałej sytuacji.
    Sprzyjającą okolicznością dla powstańców była nieobecność w Królewcu księcia Albrechta, który przebywał w tym czasie na Śląsku. Sprawujący funkcję regenta biskup Polenz także był nieobecny gdyż właśnie odbywał podróż po Mazurach w celu przyjęcia hołdu od ich mieszkańców. Z wyższych urzędników w stolicy znajdowali się jedynie rentmistrz Kleofas Breuer i sekretarz rady książęcej Gattenhofer. 4 września wysłał on list do Albrechta z informacją o wybuchu powstania i z prośbą o jak najszybszy powrót. Skarżył się władcy na brak dokładnych wiadomości o ruchach powstańców gdyż cała szlachta ukryła się w zamkach i miastach, utrudniając w ten sposób wywiad. 5 września wysłał z kolei list do Polenza z radą, aby niezwłocznie ukrył się w Baldze, gdyż coraz bardziej rozzuchwalone pospólstwo Królewca domagało się jego głowy za wiadome już nadużycia.
    Już od rana 4 września trwały obrady rajców miejskich z książęcymi urzędnikami. Początkowo wysunięto propozycję siłowego stłumienia buntu, jednak ostatecznie podjęto decyzję o rozpoczęciu pokojowych mediacji z chłopami. W tym celu postanowiono wyłonić spośród siebie delegację, mającą udać się na rozmowy z powstańcami. Wynikł tutaj znaczny problem, którego nie udało się rozwiązać przez cały następny dzień, gdyż wszyscy bali się o własne życie. W środę 6 września delegacja wkońcu wyruszyła w drogę na poszukiwanie buntowników. W jej skład wchodzili: ze Starego Miasta, burmistrz Richau z zastępcą; z Knipawy, burmistrz Wawrzyniec Plate z zastępcą; z Lipawy, burmistrz Paweł Mangerau również z zastępcą.
Tymczasem powstanie obejmowało kolejne wioski, a jego uczestnicy posuwali się nawet do terroryzowania opierających się buntowi chłopów. We wsi Schaaken zorganizowała się druga grupa powstańcza pod wodzą szynkarza Jana Gericke. Grupa ta opanowała tamtejszy zamek, zamieszkały jedynie przez starego rycerza zakonnego Jakuba Reiffa. W zamku Gericke pozostawił 40-osobową straż rybaków z Witte i Posterick, a sam na czele kolumny ruszył w stronę Pobethen w nadziei pochwycenia tamtejszego poborcy podatków, brata biskupa Polenza.
    Tuż po opuszczeniu Schaaken przez grupę Gericke’a przybyła tam delegacja rajców, która niezwłocznie ruszyła w ślad za powstańcami. Delegaci wysłali przed sobą gońców, którzy donieśli o silnej grupie powstańców, znajdującej się niedaleko Neuhausen. Przynieśli także list zapraszający ich na pertraktacje.
    Dwie grupy powstańcze spotkały się we wsi Zinkenhof, w której to obrano Jana Gericke’a na głównego wodza. Rankiem 7 września rajcy w końcu dotarli do buntowników. Chłopi urządzili przed nimi przemarsz w wojskowym szyku, prowadząc przed sobą wszystkich jeńców, chcąc w ten sposób zamanifestować swoją siłę. Burmistrz Richau ustalił wtedy szacunkową liczbę powstańców na około 4 tysiące ludzi. Z powodu braku miejsca w Zinkenhof obrady przeniesiono do wsi Altkaymen koło Wargen. Pierwszy przemówił Richau, który prośbami i groźbami próbował wykazać chłopom bezsens ich wystąpienia. Po nim wystąpił Gericke, który stwierdził że Bóg na pewno nie opuści powstańców walczących w końcu w słusznej sprawie, a książe Albrecht zrozumie ich problemy i nie ukarze ich. Po przemówieniach przystąpiono do omawiania warunków rozejmu, które były w zasadzie klęską postulatów chłopskich, nie mających konsekwetnych obrońców. Warunkiem rozejmu było zajęcie się sprawą przez księcia, do którego powrotu chłopi mieli wstrzymać się z dawaniem szarwarku. Szlachta natomiast miała się zobowiązać do zaniechania siłowych środków represji względem powstańców. Na jej odpowiedź chłopi mieli czekać do północy z 7 na 8 września, a w razie odrzucenia warunków kontynuować swą akcję.
    Jeszcze tego samego dnia wieczorem delegacja powróciła do Królewca i natychmiast udała się na naradę z urzędnikami. Niezwłocznie wysłano kanclerza Fischera do miejscowości Rybaki, w której schroniła się sambijska szlachta. Miał on zawiadomić ją o warunkach rozejmu i wezwać do stawienia się 8 września na górze Quednau pod Królewcem, w celu spotkania z chłopami. Następnego dnia rano doszło do umówionego spotkania, na którym stawili się przedstawiciele rady książęcej: Jan von der Gablenz, Michał von der Drahe, oraz rentmistrzowie: Breuer i Kasper Freiberg. Mieszczan reprezentowała grupa rajców i ławników wraz z garstką pospólstwa. Szlachta stawiła się w nielicznym składzie co tłumaczono, niezadowolonym z tego chłopom niemożliwością poinformowania wszystkich w tak krótkim terminie. Na początek głos zabrał Gericke, który jeszcze raz powtórzył postulaty powstańców domagające się sprawiedliwego traktowania. Następnie po krótkich naradach obie strony zgodziły się czekać na rozstrzygnięcie sporu przez księcia Albrechta. Szlachta wydała pisemne zapewnienie zaniechania zbrojnego odwetu, chłopi zaś uwolnili pojmanych jeńców, zwracając im zrabowane mienie, a następnie rozeszli się do domów.
    Do niewielkich rozruchów doszło także w Natangii. Wiadomość o wydarzeniach w Sambii dotarła najpierw do proboszcza ze wsi Klein-Schonau, Grzegorza Frenzela. Będąc zwolennikiem radykalnych reform społecznych, Frenzel napisał natychmiast odezwę do chłopów natangijskich wzywającą ich do walki ze szlachtą. Odezwa datowana na 8 września, była sfałszowana przez dodanie do niej oficjalnej książęcej pieczęci. Ksiądz chciał w ten sposób utwierdzić chłopów w przekonaniu iż Albrecht sprzyja tym wystąpieniom, co było oczywiście niedorzecznością. W pracy J. Voigta znajduje się pewien list, przytoczony za archiwum królewieckim, który mógł być także inspiracją dla natangijskich chłopów do chwycenia za broń. Został wysłany 8 września z Sambii, tuż po niekorzystnym rozejmie z szlachtą i zawierał słowa zachęty do wszczęcia powstania, aby wspomóc sambijczyków.
    9 września rozpoczęły się lokalne wystąpienia chłopskie, wobec których natangijska szlachta zmuszona była szukać schronienia za murami miast, głównie w Bartoszycach i Iławce. Na temat przebiegu powstania nie zachowały się prawie rzadne przekazy źródłowe. Wiadomo tylko, że trwało zaledwie kilka dni i że burmistrz Frydlandu, Piotr Wrener ostrzegał chłopów przed konsekwencjami niszczenia szlacheckich dworów. Znani są także przywódcy powstania: młynarz z Poehlen, Jan Pflegel, wspomniany już ksiądz Frenzel i proboszcz parafii w Allenau, Markus. Rewolta zakończyła się podobnie jak w Sambii: do chłopów wysłano delegację przedstawicieli rady książęcej i mieszczan, którzy nakłonili ich do zawieszenia broni na czas nieobecności Albrechta.
    Sprawa powstania ma swe powiązania z Warmią, na której wprawdzie nie doszło do zbrojnych wystąpień, jednak bliskie sąsiedztwo z państwem pruskim wymusiło współpracę urzędników książęcych z biskupem warmińskim Maurycym Ferberem. Echa powstania niewątpliwie dotarły na zarządzaną przez niego diecezję gdyż z Sambii wysłano wielu agitatorów na sąsiadujące z nią ziemie, może więc wydawać się dziwnym dlaczego nie spotkały się one na Warmii z żadnym odzewem. H. Zins wysunął teorię, iż wobec tego że szlachta na Warmii była posiadaczem jedynie 11% ziemi, a pruskie powstanie skierowane było głównie przeciw feudałom, antyszlacheckie hasła nie miały tam praktycznie do kogo trafić. Już w recenzji jego pracy, zamieszczonej w „Kwartalniku Historycznym”, t.LVI, 1954, Kazimierz Lepszy podważył to tłumaczenie, przedstawiając własną interpretację tego faktu, która mówiła iż bierność warmińskich włościan nie wynikała z niewielkiej liczby „celów” do ataku, a z tego że wiadomość o powstaniu wywołała natychmiastąwą reakcję Ferbera, który dzięki stworzeniu spręrzystego aparatu administracyjnego mógł zdusić w zarodku pierwsze objawy buntu. Potwierdza tę tezę Marian Biskup, który opublikował osiem listów z korespondencji prowadzonej w tym czasie przez warmińskiego biskupa. Publikacja ta znajduje się w „Zapiskach Historycznych”, t.XXI, 1956. Część zmieszczonej tam korespondencji rzuca zupełnie inne światło na omawianą sprawę. Listy te pochodzą z fromborskiego archiwum diecezji warmińskiej, do którego całości zasobów Zins nie miał możliwości dotrzeć. Dlatego też korzystał z pośrednictwa Henryka Schmaucha, który w pracy „Ermlandische Quellen zum samlandischen Baueraufstand” (w: „Mitteilungen des Vereins fur die Geschichte von Ost- und Westpreussen”, t.IX, 1934) dokonał krótkiego przeglądu streszczonych listów, kierowanych do biskupów warmińskich w latach 1472- 1527, co oczywiście nie mogło zastąpić informacji zawartych w pełnej korespondencji. Dopiero w 1952 roku Związek Radziecki zwrócił część zbiorów fromborskiego archiwum i dopiero wtedy zaistniała możliwość publikacji oryginalnych listów, co niezwłocznie uczynił M. Biskup.
    Maurycy Ferber mógł przedsięwziąć natychmiastowe kroki prewencyjne dzięki stałemu kontaktowi utrzymywanemu ze starostą w Iławce, Fabianem von Lehndorf, który już 7 września przesłał mu krótkie sprawozdanie na temat dotychczasowych poczynań sambijskich chłopów. Pozostałe dwa listy związane z tym tematem dowodzą, że rozejm zawarty między chłopami a szlachtą wcale nie przewał działalności powstańczej. Chłopi nadal potajemnie organizowali siły zbrojne, najwyraźniej nie mając zamiaru czekać na powrót księcia, tym bardziej że ponownie uaktywniło się pospólstwo Królewca, które przypomniało sobie o defraudacji majątku kościelnego. Wzburzenie w mieście wzrosło do tego stopnia, że biskup Polenz w piśmie z 12 września, wysłanego z Barżan żalił się Albrechtowi, iż nie może wrócić do stolicy, gdyż pospólstwo nazywające go złodziejem kościelnym chce go ukrzyżować lub zastosować inne, mniej przyjemne środki perswazji. Polenz inforował też księcia, że mieszczanie są na tyle nieprzychylni szlachcie, że ta na pewno nie stawi się na mający wkrótce się rozpocząć sejmik. Nakoniec ponowił nalegania o jak najszybszy powrót i rozprawienie się z niepokornymi poddanymi.
    Książę Albrecht, bawiący u swojego szwagra Fryderyka Legnickiego o powstaniu dowiedział się dopiero w połowie września. Natychmiast wysłał do Królewca instrukcje, zalecające sporządzić dokładną listę przywódców i co aktywniejszych uczestników powstania, szlachcie nakazał zaś trwanie w zbrojnym pogotowiu.
    Jeszcze przed powrotem książę zwrócił się do Zygmunta Starego o pomoc zbrojną przeciwko rebeliantom. Rozpoczął też korespondencję z biskupem Ferberem. Z listów księcia, także opublikowanych przez M. Biskupa, wynika że Ferber, jako najpotężniejszy feudał Prus Królewskich, był w gruncie rzeczy głównym organizatorem oddziałów szlachty polskiej, mającej wspomóc stłumienie buntu. Uczynił to bardzo skutecznie, co Zins pominął w swojej pracy. Król Zygmunt, 1 października wydał uniwersał do wszystkich wojewodów i starostów Prus Królewskich, nakazujący im gotowość na każde wezwanie na pomoc Albrechta. Powołał się tu na postanowienia niedawno zawartego traktatu w Krakowie, zobowiązującego strony do wspomagania się w razie jakiegokolwiek zbrojnego zagrożenia. Szczegółowe polecenia otrzymał wojewoda malborski Jerzy Bażyński oraz starosta człuchowski Achacy Czema. Obaj urzędnicy mieli uczestniczyć w mających się odbyć rozmowach księcia z poddadnymi mu chłopami.
    Szlachta pomorska natychmiast zastosowała się do zaleceń króla i do Prus podążyły oddziały wojskowe, prowadzone przez Bażyńskiego i starostę malborskiego Jarosława Łaskiego. Ponadto gotowość bojową zgłosiło ponad 4 tyś. Szlachty żmudzkiej. M. Biskup wyciągnął z tego kolejny wniosek, stwierdzając że udział szlachty polskiej w tłumieniu powstania pogłębił jej związki z pruskimi feudałami, co było jednym z celów zawarcia traktatu krakowskiego.
    Z początkiem października książę Albrecht powrócił do Prus i zatrzymał się w Pasłęku. Dzięki temu szlachta pruska miała możliwość nakłonić go do brutalnego potraktowania, zarówno chłopów jak i pospólstwo. Dopiero 12 października do księcia dotarła delegacja mieszczan Królewca, tradycyjnie już z Richauem na czele. Przedstawił on sytuację z punktu widzenia mieszczan i próbował odciągnąć Albrechta od decyzji zbrojnej interwencji tak licznych wojsk. Książę miał już jednak własny pogląd na sprawę powstania i polecił zwołać pospolite ruszenie szlachty pruskiej, która miała się stawić w pełnym rynsztunku, wraz z wojskami polskimi, w sobotę 28 października w Haffstrom nieopodal Królewca.
    Chłopom nietrudno było zauważyć te nagłe zbrojenia i dopiero teraz uświadomili sobie, że książę Albrecht wcale nie jest ich sprzymierzeńcem i że cała sprawa może się dla nich tragicznie skończyć. Niezwłocznie wysłali do księcia list, który otrzymał 24 października w Baldze, z prośbą o udzielenie im audiencji, na której wytłumaczą mu przyczyny i cele powstania. Albrecht nie zamierzał przychylić się do ich prośby, a utwierdziły go w tym informacje napływające z całego księstwa o nieustannym wrzeniu mas ludowych. Starosta kłajpedzki donosił iż w jego okręgu chłopi nadal przygotowują się do zbrojnych działań i ostrzegał, że opóźnienie interwencji może wywołać wybuch rebelii także w Kurlandii. Książę natychmiast wysłał do Królewca Henryka von Militz, który otrzymał zadanie aresztowania ośmiu delegatów chlopskich, przybyłych do miasta na planowane wcześniej pertraktacje. Po kraju rozesłano też ludzi mających pochwycić resztę przywódców powstania, między innymi Jana Gericke i księdza Walentego. Albrecht porzucił wcześniejszy pomysł przesłuchania zwaśnionych stron, tym bardziej że szlachta zaczęła go podejrzewać o tajne konszachty z chłopami, gdyż wiedzieli że ci w swych wystąpieniach często powoływali się na osobę władcy. Zamiast obiecanego sądu książę nakazał stawić się chłopom 30 października we wsi Lauthen pod stolicą. Na miejsce przybyło około 4 tyś. chłopów, którzy zamiast oczekiwanych posłów rozjemczych ujrzeli niemal 2,5 tyś. świetnie uzbrojonych żołnierzy. Biskup Polenz doradzał natychmiastowy szturm na bezładny tłum, jednak biskup pomezański Erhard von Queis odrzegnał Albrechta od tej makabrycznej rady, a następnie, na czele 16-osobowej delegacji, wyruszył na rozmowy z chłopami. Do pomocy musiał wziąć ze sobą tłumaczy, co świadczy o tym że powstanie było w głównej mierze dziełem Prusów, którzy nie znali zbyt dobrze niemieckiego. Delegaci postawili chłopom ultimatum: albo oddadzą broń i wydadzą swych przywódców, albo książe da sygnał do ataku. Powstańcy bez oporu pozbyli się broni, a wtedy wyczytano osiemdziesiąt siedem nazwisk osób najbardziej zaangażowanych w bunt, których natychmiast aresztowano. Przed rozbrojonymi chłopami stanął książę Albrecht, który wezwał ich do złożenia chołdu poddańczego, a dla postrachu polecił ściąć na ich oczach trzech aresztantów.
    Z początkiem listopada doszło do aresztowań wśród pospólstwa królewieckiego, dokonano też egzekucji na kilku pojmanych chłopach. Ostatnim etapem tłumienia rebelii była wyprawa Albrechta do Natangii. 14 listopada wraz z trzystoma jeźdzcami przybył do Frydlandu gdzie stracono księdza Grzegorza Frenzela. Następne egzekucje odbyły się w Bartoszycach, Bałdze i Iławce. Ogółem stracono około 50 chłopów.
    Powstanie w oczywisty sposób pogorszyło sytuację ekonomiczną chłopów. W latach 1526 i 1529 wydano konstytucje, które zwiększały przywiązanie chłopa do ziemi. Dotyczyło to zarówno Prusów jak i Niemców. Uchwalone ustawy mówiły, że nie wolno się przenosić bez pisemnej zgody pana, jednak nie zaznaczono czy pan miał obowiązek wystawić taki dokument. Do nowych ograniczeń należał obowiązek dania zastępstwa przez chłopskie córki w momencie opuszczania przez nie domowego gospodarstwa, a także przywilej szlachty mogącej swobodnie usuwać chłopów z zagrody, jeśli uznali że zaniedbuje on swoje obowiązki.
    Nadal tracili na znaczeniu wolni Prusowie, a po powstaniu szlachta domagała się odebrania im starych przywilejów i zmuszenia do uiszczania podatków obowiązujących wszystkich chłopów. W następnych latach zaznaczył się gwałtowny spadek ilości posiadanych przez nich dóbr ziemskich.

Wikipedia

PIOTR DUDZIEC POWSTANIE CHŁOPSKIE W PRUSACH KSIĄŻĘCYCH 1525r.

PIOTR DUDZIEC
POWSTANIE CHŁOPSKIE W PRUSACH KSIĄŻĘCYCH 1525r.