www.Prusowie.pl - english
TWÓRCZOŚĆ
O
STAROŻYTNYCH PRUSACH
ORAZ
TROPIENIE ICH BYTU
HISTORIA
WYBITNI PRUSOWIE
HERBY PRUSÓW i SPIS
POTOMKOWIE PRUSÓW
PRUSOWIE O KURPIACH
Prus-Mazur-Kurp Trójkąt Bermudzki Geneza ludu Kurpiowskiego Kurpie - historia KURPIE Z ORĘŻEM W GOTOWOŚCI KURPIOWSKIE PIEŚNI I TAŃCE ADAM CHĘTNIK O KURPIACH Adam Chętnik Adam Chętnik Mazurskim
(do pobrania) Maria Weronika Kmoch
Publikacja KURPIOWSKIE HERBY MYSZYNIEC I PUSZCZA ZIELONA
Kurpie Potomkowie Prusów Kurpie Najważniejsi w dziejach
Kurpiowscy potomkowie Prusów Ziemia Łomżyńska Puszcza Biała Gawęda Kurpiowska Kurpiowska schadzka Strzela jak Kurp
LINKI
Kurpiowska kultura bartnicza Kurpie: opowiadanie Historyczne - Our Digital Library
ESEJE - LISTY - Historia
PUBLIKACJE
KULTURA
JĘZYK PRUSÓW
FILMY
FORUM - Archiwum
MAIL: PRUS@PRUSOWIE.PL
Licznik
Licznik
KOCHAJMY KURPIE
LINKI
Kurpiowska kultura bartnicza
KURPIOWSKIE PUBLIKACJE
KURPIOWSKA SCHADZKA
GAZETA KURPIOWSKA
Kontakt puszczaki@prusowie.pl
NOWOŚCI
EPILOG BADAŃ HISTORII PRUSÓW
Legendy Kijowa
Projekt Wyspa aktualizacja
ANEKS II
PRUS MAZUR KURP
Faustin Wirkus
Cyprian Kamil Norwid
Zajączkowski
Dywizjon 303 Józef Polilejko
JÓZEF BRULIŃSKI
Why Russia Will
Lose Kaliningrad
Kurpie: opowiadanie Historyczne - Our Digital Library
ANEKS I
PRUS MAZUR KURP
Film o języku Prusów
(do pobrania)
PRUS MAZUR KURP
Spis treści niekompletny
Listy o Prusach
O reslawimację Niemiec wschodnich
RADOMIŃSKI
POLSKA POMIĘDZY MŁOTEM A KOWADŁEM
BIAŁORUSINI I POLACY
Zdzisław Radomski
Jerzy Wiśniewski Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku.
Wstęp
Problem wcześniejszego zasiedlenia ziem nad Narwią i przetrwanie resztek osadnictwa.
Okres puszczański. Wytworzenie się nazewnictwa fizjograficznego.
Pierwociny nowego osadnictwa,początki pierwszych miast - założenie Ostrołęki, Wizny i Nowogrodu.
Początki nowego osadnictwa nad Narwią i jego rozwój między Narwią i Czerwonym Borem-założenie Łomży.
Początki osadnictwa między Czerwonym Borem i wschodnią granicą ziemi łomżyńskiej do 1410 r.
Początki osadnictwa w zanarwiańskiej części ziemi łomżyńskiej do 1410 r.
Rozwój osadnictwa w północnej części ziemi łomżyńskiej po 1410 r. Założenie miasta Kolna.
Rozwój osadnictwa między Czerwonym Borem a wschodnią granicą Mazowsza w latach 1411-1424.
Ostatnie większe nadania, dalszy wewnętrzny rozwój osadnictwa i jego przemiany; założenie miasta Zambrowa
Rozwój miast - szczególnie Łomży - utworzenie ziemi łomżyńskiej i czterech powiatów.
Pochodzenie osadników i uformowanie się miejscowych rodów szlacheckich.
Pochodzenie nazw miejscowości i charakterystyczne cechy miejscowego nazewnictwa.
Przynależność własnościowa wsi i miast i jej zmiany.
Podział na regiony i rzut oka na przemiany w osadnictwie w wiekach następnych
Wstęp
Najdalej na północny wschód wysuniętą część Mazowsza stanowi historyczna ziemia łomżyńska z niewielką ziemią wiską. Obejmowały one teren przygraniczny, wcinający się klinem między dawną granicę krzyżacko-pruską, a dawną granicę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Granice ziemi łomżyńskiej, ukształtowane w początkach XV w. po wydzieleniu jej z ziemi warszawskiej, przetrwały bez zmiany jako granice administracyjne przez 400 lat do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. Pod względem obszaru historyczna ziemia łomżyńska (4209 km2) była mniejsza od byłego województwa łomżyńskiego (6709 km2) i bardziej przesunięta na zachód. Jej północną granicę stanowiła granica z Krzyżakami (następnie z państwem pruskim), wschodnią - granica z ziemią wiską i wschodnią granicą Mazowsza z Wielkim Księstwem Litewskim, która po włączeniu do Korony Mazowsza (w 1526 r.) była do rozbiorów granicą między woj. mazowieckim, a woj. podlaskim. Od południa ziemia łomżyńska graniczyła na znacznym odcinku wzdłuż rzeczki Orz z ziemią nurską, a od zachodu wzdłuż rzeki Omulew (bez fragmentu jej ujścia do Narwi) z ziemiami ciechanowską i różańską. Dalej znaczna część granicy z ziemią różańską biegła wzdłuż Narwi. Najdalej na południowy zachód wysuniętą wsią był Zbądz. Ziemia łomżyńska rozciągała się więc od ujścia Orza do Narwi aż po granicę krzyżacką i ujście Śliny do Narwi. Granica ziemi łomżyńskiej była granicą sztuczną. Ukształtowały ją działy między książętami mazowieckimi, a w części także układy graniczne z Krzyżakami i podboje. Dlatego też były przecięte granicą nawet niektóre dziedziny. Dokładne wytyczenie granic Mazowsza w X-XIII w. nie jest jeszcze możliwe. Dotychczasowe badania i świadectwa archeologiczne pozwalają jednak stwierdzić, że granica mazowiecka z Jaćwieżą biegła w X-XII w. na północ od Narwi i przesuwała się ku północy na korzyść Mazowsza, dochodząc najpierw do linii rzeki Wissy, a po upadku Jaćwieży aż do rzeki Netty (Krzyżacy w 1254 r. zrzekli się na rzecz Mazowsza swych pretensji do południowo-wschodniej części Jaćwieży po rzekę Nettę). Jeszcze w 1358 r. Litwini uznali przynależność terenów między Łękiem a Nettą do Mazowsza, ale równocześnie Krzyżacy w ciągu pierwszej połowy XIV w. próbowali opanować te tereny aż po Narew. Ostatecznie wytyczona w 1343 r. przez puszcze w odległości ponad 25 km od Narwi granica mazowiecko-krzyżacka utrwaliła się i przetrwała jako granica państwowa do 1945 r. W kierunku wschodnim Mazowsze sięgało w okolice Grodna i Wołkowyska (w X - pół. XV w. Mazowszanie mieszkali w grodzie i podgrodziu Wołkowysk), lecz stopniowo w wyniku najazdów i ekspansji litewskiej cofnęło się - do 1358 r. do rzek: Brzozówki, Czarnej, Supraśli i Niewodnicy, a następnie ok. 1401 r. do rzek: Łęk, Biebrzy, Narwi i wspomnianej sztucznej granicy przeprowadzonej przez puszczę Łętowo do rzeki Nurzec i Bug. Litwini pod koniec XV w. zaczęli nazywać z ruska Podlaszem (dziś niewłaściwie Podlasie) ziemie przy granicy z Polską (pod Lachami), w tym także ziemie oderwane od Mazowsza. W 1520 r. z nich oraz z ziemi bielskiej, drohickiej, mielnickiej i południowej Jaćwieży utworzono woj. podlaskie. Granica ta nie zatrzymała jednak osadników mazowieckich, którzy poszli dalej na wschód za Suraż, pod Bielsk, za Brańsk i Drohiczyn, a na północ za Łęk i Biebrzę.
Mimo utraty ksiąg ziemskich łomżyńskich, koleńskich, ostrołęckich i zambrowskich oraz ksiąg miejskich można na podstawie pozostałych źródeł śledzić początki i rozwój ponownego zasiedlania ziemi łomżyńskiej. Ziemia łomżyńska (i ziemia wiska) pod tym względem stanowi teren wyjątkowy w badaniach dziejów osadnictwa polskiego, bowiem dzieje osadnictwa żadnej innej części Polski (poza Mazurami) nie mogą być tak stosunkowo dokładnie zbadane, jak dzieje początków obecnego osadnictwa ziemi łomżyńskiej (i wiskiej). Zachowany zasób źródeł pozwala, ze względu na późne ponowne zasiedlanie, uchwycić początki wielu - może większości - wsi dziś tu istniejących i śledzić proces dalszego rozwoju osadnictwa. Dla innych części Polski podobne źródła musiałyby pochodzić z X-XIII w. Główną podstawę źródłową stanowią księgi kancelarii książąt mazowieckich (Metryka Mazowiecka) z lat 1414-1526, z których tylko dwie księgi są opublikowane, a większość znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych pod sygnaturami Metryki Koronnej . Ważnym uzupełnieniem Metryki Mazowieckiej są wypisy Ignacego Kapicy Milewskiego z ksiąg wschodniego Mazowsza, zawierające pełne odpisy dokumentów książąt mazowieckich i wydane drukiem jego regesty z tychże ksiąg, oraz mniej lub bardziej obszerne wypisy także z tych ksiąg. Przekazana przez te źródła treść dokumentów nadań lub sprzedaży (niektóre z tych dokumentów w oryginałach lub odpisach zachowały się gdzieniegdzie u potomków pierwszych osadników, lecz są niedostępne dla badaczy) umożliwia uchwycenie początków wielu wsi. Nieoceniony wybór zapisek z tychże ksiąg dokonany i opublikowany przez prof. A. Wolffa daje wgląd w dalszy rozwój osadnictwa i ustalenie przynależności rodowej drobnej szlachty. Osobny rodzaj źródeł, bardzo ważny dla badań nad dziejami osadnictwa ziemi łomżyńskiej stanowią dokumenty fundacji i erekcji parafii, niejednokrotnie wcześniejsze od najstarszych zapisów w Metryce Mazowieckiej. Przynoszą one więc nieraz pierwsze wzmianki o najstarszych wsiach.
1. Problem wcześniejszego zasiedlenia ziem nad Narwią i przetrwanie resztek osadnictwa.
Ziemie nad Narwią i jej dopływami od tysięcy lat były zasiedlone. W pradolinie Narwi, na licznych wydmach, tarasach, na jej skarpie i nad brzegami innych rzek i rzeczek znaleziono ślady osadnictwa, poczynając od paleolitu. Jednak brak systematycznych, szerokich badań archeologicznych nad całym Ponarwiem uniemożliwia zorientowanie się, jakie były dzieje dawnego osadnictwa ziem nad Narwią, jak było ono rozmieszczone i gęste w kolejnych epokach, kulturach wyodrębnionych przez archeologów, czy trwało ono ciągle, czy wprost przeciwnie bywały dłuższe lub krótsze przerwy osadnicze. Z rozmieszczenia i chronologii odkrytych i zbadanych stanowisk można tylko wnioskować, że dorzecze Narwi przez całe najdawniejsze dzieje było, w porównaniu z innymi krainami Polski, słabo zaludnione.
Wraz z uformowaniem się Słowian, a następnie powstaniem państwa polskiego tereny ziemi łomżyńskiej (zajęte przez Piastów zapewne w X w.) nalazły się na pograniczu władztwa Piastów z ludami bałtyckimi (Galindami, Jaćwingami i Litwinami); biegł przez nie wzdłuż Narwi prastary szlak rozdzielający się na trzy drogi: do Prus (wzdłuż Pissy), na Jaćwież (wzdłuż Biebrzy) i na Litwę (przez Tykocin i przez Goniądz, a dalej przez mazowieckie jeszcze ziemie nad Biebrzą i Brzozówką).
Najstarszymi, jeszcze długo używanymi drogami, były rzeki, potem rozwinęły się wzdłuż nich lub opodal drogi lądowe. Tym starym szlakiem wiodącym z Polski zdążał, udający się na misje na ziemie pruskie ( raczej jaćwieskie), arcybiskup Bruno z Querfurtu, który zginął gdzieś, jak podają jego żywoty, na granicy Prus i Rusi lub Rusi i Litwy. Miejscowa tradycja, późno zapisana, łączy działalność misyjną św. Brunona z początkami kościoła św. Wawrzyńca w Starej Łomży i pod Wizną umieszcza miejsce jego śmierci. Żywoty arcybiskupa Brunona nie wymieniają żadnej nazwy miejscowej.
Jak stwierdzają badania archeologiczne, istniało osadnictwo nad Narwią w latach powstania państwa polskiego ale w ciągu trzech wieków następnych nie zachowało się niestety żadne źródło, które by wymieniło choć jedną, poza Wizną, nazwę miejscowości istniejącej nad środkową Narwią i w jej pobliżu w X-XIII w. Istnienie Szczepankowa w 1169 r (według tradycji) nie jest potwierdzone źródłami. Nazwy najbliższych wsi - z terenu kasztelani świeckiej - wymienił dopiero dokument księcia Konrada Mazowieckiego z ok. 1239 r. Wśród nich były wsie, które później znalazły się w granicach ziemi łomżyńskiej: Bracesevyci (Braciszewice, dziś Brajczewo), Besdecce (później grupa wsi o wspólnej nazwie Przeździecko), Samów (w XV w. Somowa Góra, dziś Szumowo), Barlossnicca (nieistniejąca wieś nad rzeczką Barłożnicą koło Szumowa), Coscouo (Koskowo), Lubocini (Lubotyń). Z grodów - a było ich kilka wzniesionych dopiero po włączeniu Ponarwia do państwa Piastów, tylko jedna jedyna Wizna (lub jej kasztelanowie) występowała często od 1145 r. (jest też wzmiankowana w dokumencie rzekomo z 1065 r., a faktycznie z ok. 1179 r.) w źródłach polskich, ruskich i krzyżackich.
O istnieniu osadnictwa nad Narwią i w jej dorzeczu, a przede wszystkim grodów, wiemy więc tylko na podstawie ich pozostałości (grodzisk, cmentarzysk, resztek osad), ale badania archeologiczne objęły je w małym zakresie, a liczba stanowisk archeologicznych nie odkrytych i nie badanych stopniowo się zmniejsza, ginie bez śladu z niepowetowaną, nieodwracalną stratą dla nauki, dla naszej wiedzy o przeszłości. Zasięg i gęstość osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w X-XIII w. bez odpowiednio przeprowadzonych poszukiwań i badań archeologicznych nie mogą więc być dobrze znane. Na podstawie dotychczasowych odkryć i nielicznych wzmianek źródłowych podejmowane jednak były próby odtworzenia dziejów ziem dorzecza Narwi i ustalenia zasięgu osadnictwa. Osadnictwo, zasilone zapewne w XI-XII w. napływem nowych osadników, wraz ze wzmacnianiem się władzy Piastów na północno-wschodnim pograniczu i ekspansją Polski w kierunku Jaćwieży i Niemna, skupiało się głównie na obu brzegach Narwi, przede wszystkim na brzegu południowym i nad Łomżycą, ale osady były również z dala od niej, np. znane cmentarzyska - w Warchołach Okop nad rzeką Jabłoń koło wsi Poryte-Jabłoń datowane na drugą połowę XII-XIII w. koło Jabłonki Kościelnej.
Przed linią grodów nadnarwiańskich ich przedmurzem od północy były mniejsze grody nad rzeczkami: nad Czetną (grodzisko we wsi Mały Płock), nad Gręską (grodzisko we wsi Pieńki-Grodzisko), nad Ławą (grodzisko we wsi Ławsk). Nosiły one zapewne nazwy Czetna, Gręsko, Ławsko. Był też grodek na północ od Tykocina nad dopływem Nereśli (grodzisko w Niewiarowie, datowane na XI-XIII w.) i zapewne drugi koło wsi Łazuki, bo tu jest pole Horodyszcze. Niewątpliwie był też gród w Goniądzu w miejscu, w którym potem był gród litewski i zamek Radziwiłłów. Koło Czerwonego jest też grodzisko, ale nosi ono nazwę Stary Dwór i jest datowane na XIV-XV w. Nie był więc to gród lecz dwór obronny (myśliwski?) w książęcej wsi Czerwone (założonej dopiero w 1415 r.), wspomniany jeszcze w XVI w. Zapewne nie są to wszystkie grody, jakie wówczas tu, krócej lub dłużej, były. Te co są znane, według powierzchniowych badań były czynne w XI-XIII w. Osadnictwo wiejskie niewątpliwie było rzadkie i rozproszone wśród borów i lasów. Tym należy tłumaczyć nieliczne odkrycia stanowisk archeologicznych, a słabość tego osadnictwa ułatwiła jego zniszczenie.
Grody te, jak i całe osadnictwo wiejskie, uległy zapewne prawie całkowitemu zniszczeniu w czasie najazdów jaćwieskich i litewskich w XIII i XIV w., działających na ziemiach nad Narwią, jak też idących w głąb Mazowsza i innych krain polskich. Jeszcze w 1258 r. prawdopodobnie istniało osadnictwo nad Narwią, jeśli tego roku ks. Daniel mógł otrzymać z Wizny odpowiednią ilość żywności. Zapewne największe, może decydujące, zniszczenia spowodowały najazdy w latach 1258-1263 (w czasie jednego z nich zginął w Jazdowie w 1262 r. ks. Siemowit I). Najeźdźcy palili wsie, brali łupy, jeńców. W latach tych zapewne nastąpiło zniszczenie większości osadnictwa na wschodnim Mazowszu, w tym także grodu Łomża i przerwanie ciągłości osadniczej na znacznym, może prawie całym, obszarze dorzecza środkowej Narwi. Wtedy i w czasie następnych najazdów w XIII i w XIV w. przestało w zasadzie istnieć stare osadnictwo. Jakieś niedobitki ludności tu i ówdzie mogły ocaleć, ale ciągłe najazdy i stale wiszące niebezpieczeństwo utraty wszystkiego i życia, niewątpliwie skłoniły większość pozostałych mieszkańców do przeniesienia się w głąb Mazowsza i pod te grody, które książęta mazowieccy utrzymali. W latach siedemdziesiątych XIII w. wyprawy najeźdźcze osłabły. Kierowały się poza tym w głąb zasobnej, nie zniszczonej Polski. Po pokonaniu w latach 1278-1283 Jaćwieży przez Krzyżaków skończyły się ostatecznie napady jaćwieskie, ale kontynuowali je dalej Litwini. Część jaćwingów uszła na Litwę, a trochę nawet na Mazowsze.
Książęta mazowieccy utrzymywali dalej swe panowanie na opustoszałym wschodnim Mazowszu z pomocą tych grodów, których najeźdźcy nie zdobyli i nie zniszczyli i tych, które książęta z dużym nakładem sił i środków ponownie odbudowywali. Do nich w zasadzie cofnęło się i ograniczyło osadnictwo. Grody te więc były główną nicią kontynuującą dawne osadnictwo. W dobrze bronionych grodach bowiem i pod nimi mogły się schronić resztki ludności ze spalonych wsi i innych zniszczonych grodów, przede wszystkim z grodów i wsi wysuniętych ku północy. Utrzymanie choć trochę ludności chłopskiej konieczne było dla produkcji żywności dla drużyny rycerskiej, przebywającej w grodzie, tak odległym wtedy od terenów wolnych od najazdów. Bez badań archeologicznych nie można powiedzieć, które z grodów jeszcze istniały w końcu XIII i w XIV w. i gdzie przetrwało osadnictwo wiejskie. Wiadomo tylko, że stale istniał, mający kluczowe znaczenie dla utrzymania wschodniego Mazowsza, gród Wizna, choć zapewne i on nieraz ulegał zniszczeniu w czasie najazdów w XIII i XIV w. W 1230 r. przeznaczono część danin zbożowych ze wsi mazowieckich na jego konserwację. Leżąc przy głównym węźle dróg lądowych i wodnych, prowadzących z Mazowsza i Rusi na północ, stanowił obiekt szczególnie ważny, tak dla Mazowsza, jak i jego sąsiadów. Mazowsze niszczone przez najazdy litewskie, starało się zabezpieczyć od nich przez nawiązanie bliższych stosunków z Litwą. W 1279 r., po ślubie ks. Bolesława z córką Trojdena litewskiego, ustały też napady litewskie na Mazowsze (jedynie w 1286 r. na część Mazowsza). Litwini skierowali swe wyprawy wzdłuż pogranicza prusko-mazowieckiego na państwo krzyżackie. Wizna stała się punktem etapowym tych wypraw, dlatego też krzyżacy napadli w 1294 r. na Wiznę i zniszczyli ją. Następnego roku ks. Bolesław z pomocą Litwinów odzyskał i odbudował gród. Wtedy też w tytulaturze księcia pojawiła się raz w 1295 r. Wizna. Po roku 1301 popsuły się dobre stosunki z Litwinami, którzy wznowili napady na Mazowsze. Szczególnie straszny był w skutkach napad w 1324 r., gdy Litwini zniszczyli na Mazowszu ponad 80 wsi książęcych, 37 biskupich i wiele innych oraz uprowadzili jeńców. Wtedy też zapewne uległo zniszczeniu ponownie odradzające się osadnictwo nad Narwią.
Gród łomżyński niewątpliwie wcześniej przestał istnieć. Brak bowiem w źródłach z XIII i XIV w. jakichkolwiek wzmianek o nim, gdy Wizna wielokrotnie występuje, a po 1313 r. jest często w tytulaturze książąt mazowieckich. Funkcje grodu łomżyńskiego, ale chyba nie od razu, przejął nowy gród naprzeciw ujścia Pissy do Narwi, nazwany dlatego też Nowym Grodem. Być może najpierw wzniesiono go przy innej przeprawie, koło Szablaku, gdzie jest grodzisko datowane na XIII-XIV w. Powstanie Nowogrodu lub podniesienie jego rangi zapewne należy łączyć, według Henryka Rutkowskiego, z podziałem spadku po Siemowicie II (zm. 18 II 1345 r.), także panu na Wiźnie i związanym z tym podziałem północno-wschodniego Mazowsza. Granica między dzielnicami książąt poprowadzona od Narwi od ujścia do niej Siennicy (w Piątnicy) działem wodnym między dorzeczem Pissy, a dorzeczem Biebrzy do źródeł rzeki Wincenty, przecięła jedność ziem nad Narwią. Granica ta przetrwała do rozbiorów Polski jako granica między ziemią łomżyńską i wiską. Tereny północno-wschodnie pozostały przy Wiźnie jako ziemia wiska, związana od 1345 r. prawie stale z dzielnicą płocką, a zachodnie i południowe weszły do dzielnicy czerskiej, później należały do warszawskiej. Właśnie zapewne wtedy, w związku z oddzieleniem ziemi wiskiej i nieistnieniem Łomży, zaszła potrzeba ustanowienia ośrodka dla pozostałej części ziemi nad Narwią. Pierwsza wzmianka o Nowogrodzie pochodzi jednak dopiero z 1355 r., gdy król Kazimierz Wielki, nadając ks. Siemowitowi III w lenno dzielnicę warszawską, wymienił wśród jej grodów Nowogród. Nowogród stał się stolicą wyodrębniającego się terytorium. Z roku 1375 pochodzi pierwsza wzmianka o dystrykcie nowogrodzkim, a z 1382 r. o kasztelanii nowogrodzkiej. Dystrykt nowogrodzki, pokrywający się z późniejszą ziemią łomżyńską, był do początku XV w. częścią ziemi warszawskiej. Nie jest pewne czy miał własnego kasztelana w 1382 r. bo nigdy taki nie pojawił się w źródłach np. wśród świadków wymienionych w dokumentach książęcych, później na jego teren rozciągały się uprawnienia kasztelana warszawskiego (co najmniej do 1476 r.), a następnie ciechanowskiego. Raczej był tu tylko rządca (prokurator) zarządzający grodem i jego okręgiem. Być może pod koniec XIV w. utworzono w Nowogrodzie także sąd, gdyż pierwszy znany sędzia łomżyński w pierwszych latach sprawowania swej funkcji (1403-1405) zwany był także sędzią nowogrodzkim. W Nowogrodzie książęta mazowieccy wystawili sporo dokumentów w końcu XIV w. i w pierwszej połowie XV w. W tym czasie tylko według Nowogrodu (prope Nowogród, in districtu nowogrodiensi) określano w dokumentach położenie nadawanych ziem także na południe od Narwi i daleko od Nowogrodu (np. Baczę, Smłodowo, Tyszki, Śledzie) i na północ od Narwi (np. Poryte, Pęza, Lepki, Dzierzbia).
Dzięki przetrwaniu Wizny i resztek dawnej ludności, zachowało się sporo prastarego nazewnictwa większych rzek i tych rzeczek, przez które przechodziły główne drogi i dlatego ich nazwy nie zanikły: Biebrza, Czetna, Dybła, dwie Gręski, Jąkać, Jura, Kubra, Łabna, Ława, Łęk, Mankan, Narew, Orz, Pęza, Pissa, Rozoga, Ruź, Skroda, Słucz, Szkwa, Wincenta, Wissa. Część z nich jest zapewne pochodzenia prusko-jaćwieskiego. Nazwy innych rzeczek, płynących z dala od dawnych głównych dróg, nie zachowały się i otrzymały później nazwy nowe, należące już do nowszego zasobu polskich nazw. Nazwy osad poza nazwami niektórych grodów (Wizna, Łomża, Ostrołęka) zanikły. Ale czy wszystkie? Jak dowodzi zachowanie części nazw wsi w kasztelani świeckiej, wymienionych we wspomnianym dokumencie Konrada z ok. 1239 r., trochę nazw wsi mogło przetrwać także koło Wizny, Nowogrodu i Łomży. Ocalały zapewne przynajmniej niektóre nazwy dawnych wsi podgrodowych i nazwy niektórych na południe od Narwi jako nazwy miejsc w puszczy dobrze znanych mieszkańcom grodów. Część tych nazw następnie odżyła w nazwach nowych wsi, lub była wspomniana w dokumentach nadawczych jako nazwy topograficzne. Do takich starych nazw po opustoszałych wsiach (może niektóre z tych wsi jako drobne osady ukryte w puszczy przetrwały), obok nazw wsi wymienionych w dokumencie ks. Konrada z ok. 1239 r., mogą należeć nazwy osad pod grodami Łomżą i Nowogrodem: Pniewo, Rybno, Siemień, Podgórze, Lasany (później tu Baczę Suche), Giełczyn, Łomżyca, Kupiski, Bożenica, Mątwica, Zycharzewo (później tu Chmielewo, Dzierzgi i Sulimy), Czartoria, Sławiec, Miastkowo, Drogoszewo, Ryjdzewo, a także nazwy osad nad rzeczką Łomżycą i w jej pobliżu: Konarzyce, Boguszyce, Czaplice, Wybranowo (później tu Żebry), Wierzbowo, Szczepankowo, Tarnowo, Poslino (było koło Żyznowa), Radgoszcz, Smłodowo oraz dalej na południe od Narwi położone: Czatoszewice nad Orzem (później tu Zaręby i Gawki), Witoszewice nad Ruziem (później tu Strzejszewo), Dobrochowice (później tu Łady i Szeligi) itd. Wśród nazw tych przeważają nazwy dzierżawcze (np. Zycharzewo, Giełczyn, Radgoszcz) ale też jest parę nazw patronimicznych (np. Dobrochowice) oraz topograficznych (np. Podgórze) i nazw wziętych od rzeczek (np. Łomżyca, Mątwica). Brak zupełnie nazw służebnych (np. typu Kobylniki, Skotniki, Piekary) i związanych z obroną (np. Osiek, Słup), ale są Zawady nad Śliną. Na ziemiach rozciągających się na północ od Narwi, jako bardziej zniszczonych, mogły utrzymać się tylko nazwy osad położonych bliżej Łomży i Wizny, np. Piątnica, Kalinowo, Rekowo, Boginie, Krzewo, Bronowo, Bożejewo, Niwkowo, Kramkowo, Srebrowo, Świebotczyno, Sieburczyn, Zanklewo.
Nie jest możliwe ustalenie, które z wyżej wymienionych nazw przetrwały jako nazwy bez przerwy istniejących wsi. Krótsze przerwy osadnicze mogły mieć wsie położone blisko grodów i wsie leżące na uboczu od głównych szlakowi najazdów, ale na to nie ma żadnych dowodów źródłowych. Niektóre z osad mogły ponownie powstać w latach spokoju 1279-1301, a następnie zaniknąć. Tylko odkrycie tu cmentarzysk datowanych na XIII- -XIV w. może potwierdzić istnienie w tym czasie w ziemi łomżyńskiej osadnictwa wiejskiego i to nie tyle konkretnych wsi, ile terenów, gdzie było osadnictwo. Obecnie w tych miejscach znajdują się duże wsie z dużym zwartym nadziałem gruntów powstałe później na miejscu, gdzie wcześniej mogło być luźne, rzadkie i rozproszone osadnictwo. W rozważaniach nad ciągłością osadnictwa lub jego brakiem jedno wydaje się być pewne, że mieszkańcy grodów i podgrodzi, którzy nie padli ofiarą najazdów, mogli być potomkami starej ludności grodowej i tej, która w nich schroniła się i przetrwała i gdy nastawały lata spokoju rozchodziła się po okolicy i osiedlała się na krócej lub dłużej w pobliżu grodów w niewielkich, raczej jednodworcznych, rozproszonych osadach. Ci mieszkańcy grodów i podgrodzi oraz uciekinierzy, gdy wznowiono zasiedlanie ziem nad Narwią, zapewne też dali, wraz z o wiele liczniejszymi od nich przybyszami, początek miejscowej ludności chłopskiej i częściowo miejskiej.
2. Okres puszczański. Wytworzenie się nazewnictwa fizjograficznego.
Odnawiające się wojny z Litwą i Krzyżakami długo uniemożliwiały ponowną odbudowę osadnictwa i puszcza objęła szerzej ziemie między Narwią a Bugiem i na północ od Narwi. Te ziemie na północ od Narwi były nazywane w źródłach krzyżackich po prusku Narwomede, tj. Puszczą Narwiańską. Przemykały przez nią wyprawy krzyżackie i litewskie. Pamiątką po wyprawach księcia litewskiego Kiejstuta (zm. w 1382 r.), zaciętego wroga Krzyżaków, wzdłuż pogranicza mazowiecko-pruskiego jest Kienstutówbród w bagnach górnej Wissy między Balcerem i Rakowem. Akta sporów i układów granicznych Mazowsza z Krzyżakami z lat 1314-1343, wymieniają tylko zniekształcone nazwy rzek i rzeczek: Łęk, Biebrza, Kubra, Skroda, Pissa, Łabna, Szkwa, Rozoga, Wincenta, Omulew, Wissa, Turośl, jezioro Rybno i starodawne brody na Szkwie i Rozodze. Krzyżacy w pertraktacjach granicznych z Mazowszem, powołując się na swe rzekome prawa po podbitych przez nich Galindach, próbowali w pierwszej połowie XIV w. zająć prawie w całości ziemie zanarwiańskie. Przytaczając różne wersje granicy, bliżej lub dalej od Narwi, twierdzili, że tak biegła dawna granica Mazowsza. Książęta mazowieccy jednak nie ulegli i w traktacie zawartym w Bratjanie 8 XI 1343 r. między Krzyżakami a ks. Siemowitem II ziemie za Narwią pozostały przy Mazowszu i granicę przeprowadzono w głębi puszczy na północ od Narwi. Granica mazowiecko-krzyżacka przecięła rzeki Omulew, Rozogę, Szkwę, Pissę i szła na wschód wzdłuż rzeki Wincenty od jej ujścia do źródeł i dalej do Kamiennego Brodu na rzece Łęk (był między Prostkami a Boguszami, tam gdzie stoi słup graniczny z XVI w.). Przetrwała ona bez zmiany jako granica państwowa do 1945 r. Krzyżacy dla jej zabezpieczenia i zamknięcia prastarej drogi prowadzącej Pissą i obok lądem z dorzecza Narwi i Bugu nad Bałtyk, zbudowali w 1345 r. bezpośrednio po napadzie Olgierda i Kiejstuta, zamek Jańsbork (Pisz) nad rzeką Pissą.
Po kilkunastu latach ks. Siemowit II zawarł z Kiejstutem układ graniczny w Grodnie 14 VIII 1358 r. Granicę mazowiecko-litewską poprowadzono od wspomnianego Kamiennego Brodu na rzece Łęk przez jezioro Rajgrodzkie, następnie rzekami Netta, Biebrzą, Wielką Strugą (Brzozowką), Małą Sokołdą (Czarną) do rzeki Supraśli i dalej do rzeczki Niewodnicy. Granica ta biegła więc granicą krzyżacką i późniejszą wschodnią granicą woj. podlaskiego (do rzeki Supraśli). Jako granica mazowiecko-litewska utrzymała się ona tylko do ok. 1401 r. Litwini uznali więc tym układem przynależność części Jaćwieży (między rzekami Łęk i Netta) do Mazowsza. Formalnie więc znalazł się w granicach Mazowsza znaczny obszar ziem na północ i na wschód od Wizny i Łomży, nadający się do kolonizacji, podporządkowany wówczas grodom w Wiźnie na wschodzie i Nowogrodowi na zachodzie. Układy te nie stworzyły jeszcze jednak warunków do odbudowy osadnictwa i kolonizacji. Najazdy i działania wojenne nie ustawały przez cały prawie wiek XIV. Ziemia łomżyńska była pokryta puszczą, w którą tylko zapuszczała się ludność grodów nadnarwiańskich, Wizny i Nowogrodu, po miód, wosk, ryby, mięso, skóry i siano. Z późniejszych źródeł wiemy, że Mazowszanie z Wizny i Nowogrodu docierali aż w okolice Piszu, jeziora Łęk i Rajgrodzkiego. Zapewne z czasem ten i ów bartnik czy rybak postawił w puszczy jakieś tymczasowe pomieszczenie na czas pobytu w niej, ale stałe osadnictwo, nawet dzikie, bez wiedzy księcia i jego urzędników nie mogło się jeszcze rozwijać. Całość ziem nad Narwią i Biebrzą stanowiła własność księcia, a jego urzędnicy i służba pilnie przestrzegali, aby nikt nie naruszył bogactw puszczańskich, więc tym bardziej niemożliwe było stałe osiedlenie się bez ich zezwolenia.
Mieszkańcy Wizny, osad podgrodowych, rataje, myśliwi, bartnicy, rybacy, kosiarze, służebnicy książęcy, penetrując puszczę, polując, zbierając miód, siano, łowiąc ryby, dawali nazwy licznym rzeczkom i wyróżniającym się w puszczy obiektom i miejscom, borom, lasom, bagnom (zwanym tu przeważnie bielami), błotom, łęgom, łąkom, brodom, wzgórzom, ostrowom, grądom, starorzeczom Narwi itd. Nim zaczęto zakładać nowe wsie każda najmniejsza nawet rzeczka, zwana często stokiem, już miała swą nazwę. Gdy później osiedlano Ponarwie nie nadawano anonimowych ziem, lecz - jak informują dokumenty nadań - leżały one nad posiadającymi swe nazwy rzeczkami, w nazwanych borach, lasach, czy wzgórzach. Dziś niektóre z tych rzeczek, po melioracjach, już nie istnieją, ale nazwy wielu z nich przetrwały w nazwach wsi (przeważnie jako drugi człon nazwy). Wielkie łąki nad Narwią, zalewane w czasie powodzi, użytkowane później jako wielkie pastwiska, nazwano P o l w a m i (pułwami). Z czasem i poszczególne łąki nad Narwią; też otrzymały osobne nazwy, np. łąki Parski pod Łomżą, Nieszewa koło Pęzy. Liczne starorzecza też miały swoje nazwy jak Bielsko, Ciołkoszewo, Brzeźno, Rybno, Wojniecko itd., a duża poboczna odnoga Narwi między Niewodowem i Piątnicą zwana była Narwicą. Płynęła tu też rzeczka Rybnica od wsi Pniewo.
Dzielący południowe tereny ziemi łomżyńskiej na część zachodnią i wschodnią wybitny podłużny garb wzgórz morenowych zwano Wielkimi lub Długimi Górami, ale ostatecznie utrwaliła się dla niego nazwa Czerwony Bór zapisana po raz pierwszy od wschodu nad górną Gacią ok. 1417 r. Położona u jego stóp od północy wieś otrzymała nazwę Podgórze. Kończąca od południa Czerwony Bór góra zwana była Somową. Teren za Długimi Górami i Podgórzem do rzeki Gać, obejmujący zapewne także łąki nad Gacią, nazwano Sokolą albo Sokołową Łąką. Powstało tu później dziewięć wsi. Między Czerwonym Borem, a Sokolą Łąką były lasy zwane Lasany lub Lasań, później powstały tu Baczę Suche. Od Sokolej Łąki w kierunku północno-wschodnim ciągnęły się ogromne bagna (ich wielkość dobrze unaocznia widok z wysoko położonej Wizny) w szerokiej tu pradolinie Narwi, zwane Wielką lub Gołą Bielą (dziś bagno Wizna). Później książęta rozdali je na sianożęcia licznym, nieraz odległym wsiom. Ich jednostajną rozległą płaszczyznę naruszały nieliczne wzniesienia, na zachodzie Grądy (117 m i 116,7 m n.p.m.), a na wschodzie Maleszewo (120 m i 119,9 m n.p.m.), pod którym znajdowało się zanikające dziś bagniste jezioro, zwane też Maleszewo. Część Wielkiej Bieli obok Maleszewa zwano Dziką Bielą, a koło Grabowa Ciemną Łąką. Puszcza ciągnąca się po wschodniej stronie Czerwonego Boru od rzeki Gać i Wielkiej Bieli aż po Bug, nosiła nazwę Ł ę t o w o. W części północnej odwadniała ją rzeka Gać z dopływami: Brzeźnica, Pstrążnik z Tabędzką, Śledziowa, Jabłoń, Leśnica, Małe Stoki, Sokola, Kołomyja z Małą Kołomyją. Jabłoń zbierała wody z rzeczek: Trzcianka (koło Jabłonki), Sułkowstok, Bełczącystok, Zambrzyca, Prątnik z Krzywymstokiem, Dąb z Dąbkiem, Jałbrzykówstok. Do Wielkiej Bieli uchodziły: dwa Ciepłestoki (za nimi później wsie Kossaki i Walochy), Kalinówka, Olszanka z Kurowstokiem (nad nim Rutki), druga Zambrzyca z Rudnymstokiem, Jaworówka. Dopływem Olszanki lub Zambrzycy był Ponikłystok zwany też Ponikłą Wodą. Zapewne do rzeki Śliny płynęła Koprzywnica (nad nią Konopki) i inne Małe Stoki (nad nimi Krzewo). Bród na Ślinie koło Zawad nosił nazwę Kamonibród, tj. był brodem wyłożonym kamieniami. Południowa część puszczy Łętowo należała do dorzecza Broku i i Małego Broku. Do Małego Broku płynęła Łętownica z Barłożną(nad nią Srebrna), wypływająca z dużego bagna Barłożna, zwanego też Białą Bielą, które ciągnęło się od Szumowa po Krajewo-Biała Biel.
Mniejsze bagna również miały swe nazwy, jak wspomniana Biała Biel. Nieduże stosunkowo bagno nad rzeką Zambrzyca (koło Wierzbowa) nazwano Wielka Bielą, bagno między późniejszymi wsiami Krzewo i Zalesie-Łabędzkie Łabędzią Bielą, a bagno u źródeł drugiej Zambrzycy tylko Bielą. W tej części ziemi łomżyńskiej znana jest tylko jedna dawna nazwa wzgórza, znajdującego się między późniejszymi wsiami Konopki-Pokrzywnica i Cibory, Milejowa Góra (145 m n.p.m). Być może ono było szczególnie wyróżniające się i dlatego jego nazwa znalazła się w źródłach średniowiecznych. Koło późniejszej wsi Szczedruchy-Zalesie był Wysoki Ostrów, a także Gunie założone na Ostrowie. Być może wzgórze koło wsi Czochanie nosiło nazwę Czochanie (161,7 m n.p.m.).W puszczy na północno-wschodnim brzegu Wielkiej Bieli wyróżniano jako osobne lasy o nazwach Grab, Tosz, nad Narwią Niebocząc (dziś tu Strękowo), Toczyłowo, a od południa las Grabowiec (dziś tu wsie Grabowo Stare i Nowe). Koło Kossak nad Ciepłymstokiem był Jemielny Las, a dalej w kierunku południowym Lipno, Łopieniste, Górki, Czarnowo, Leśniewo, Studzianki (zapewne były tu źródła). Na wschodnim pobrzeżu Gaci były: las Lutostań, za nim Zalesie, Lipniki, Zagacie, nad Jabłonią Poryte i Połomia, a koło Modzeli las Orłowiec. Na zachód od Zambrowa była Ciemna Dąbrowa (dziś tu jest wieś Krajewo-Ćwikły) i zapewne Brzozowo oraz Kałęczyn. Na południe od Zambrowa wyróżniano Długi Bór, Pogorzelec, Laskowo, Tajno (koło Wdziękonia). Często dla określenia części puszczy używano też nazwy rzeczek.
W zachodniej części ziemi łomżyńskiej, między Narwią, a wałem Czerwonego Boru znamy mniej dawnych nazw. Płynęły tutaj do Narwi rzeczki: Łomżyca, Mątwica, Długa Noga, Ruź, Susza (wzmiankowana w 1373 r.) i Orz. Do Łomżycy wpadała z prawej strony Gielnica, a z lewej Bożenica. Do Ruzia, którego górny bieg zwano też Ruźcem, z prawej uchodziły Jastrząbka z Ponikłymstokiem, Jąkać, Mankan, Trzcianka, Szczmielnik (zapewne Trzmiełnik), Wszerzecz i być może Pstrążek lub Bzdziążek, a z lewej Witnica. Do Orza z prawej Milan, Czerwonka (w lesie Mancz), a z lewej Seroczenica. Tereny za Bożenicą zwano Niżnąłąką (są tu dziś wsie Chojny). Zachodnie podnóże Czerwonego Boru, pocięte dolinami, zagłębieniami zwano Wądołami lub Wądołowem - stąd też Koziki-Wądołowo, Grabowo-Wądołowo. Nad rzeką Trzcianką wyróżniano las Radgoszcz (powstały na jego miejscu cztery wsie). Okolice źródeł i górnego biegu Ruźca nazywano Głęboćcem (to dzisiejszy Kaczynek), a łąki nad nim Białymi Łąkami. Za Ruźcem okolicę Pisek zwano z jednej strony Pozimakiem (dwie-cztery wsie), a z drugiej od rzeczki Witnica (trzy wsie). Za Witnicą aż po Orz był Milan (sześć wsi), a od zachodu las Mancz (osiem wsi), za którym od północnego zachodu był Suchodół (wsie: Rostki i Wądołki) i od północy Wysocarz (trzy wsie). Od zachodu Mancz i Suchodół przechodził w Mierzejewo, w którym założono ok. 20 wsi o wspólnej nazwie Mierzejewo. Podmokłe tereny na zachód od Kleczkowa nosiły nazwę Pyszna Pacha (powstał tu Dzbenin) i Pacha (tu Dąbek). Na zachód od nich był Suchyczar, z którego wypływała rzeka Susza. Ziemie między Suchymczarem, Pyszną Pachą i Pachą zwano Kurpiem. Przy ujściu Omulwi do Narwi na zachodnim brzegu był las Drażewo. Do starych nazw topograficznych zapewne należą: Czarnowiec, Czartoria (miejsce pocięte dołami i wąwozami), Drwęcz, Gozdy, Kaliszki (leżą nad bagnem), Kałęczyno, Laskowiec, Ławy, Łątczyn, Niedźwieck, Osetno, Ośnik, Pieleszewnia, Rozwory, Rząśnik, Turobin, Zabiele, Zawady, Żabino. Może wcześniej, przejściowo nazwami obiektów fizjograficznych były nazwy: Chrostowo, Dębowo, Drogoszewo, Kaczyno, Kamionowo, Kleczkowo, Opęchowo, Rydzewo, Rzekuń, Sławiec, Tarnowo, Troszyn, Wierzbowe, Żyznowo, które mogły być także wcześniej nazwami zniszczonych wsi. Zapewne też przez pewien czas nazwami topograficznymi było Grodzisko (nad Orzem) i Księżopole.
Przez północną część ziemi łomżyńskiej do Narwi płynęły rzeki, rzeczki: Siennica (w Piątnicy), Czarnocinstok, Pęza z Kisielnicą, Czetna z Długim lub Wrzącymstokiem, Pissa, Zbójna, Szkwa, Rozoga lub Rozna, Omulew z Czarnią i Piasecznicą. Do Pissy wpadały: z prawej strony Turośl, a z lewej Wincenta, Czerwonystok i Skroda. Do Wincenty, stanowiącej na całym biegu granicę mazowiecko-krzyżacką, po stronie świeckiej płynęły rzeczki: Bystrystok, Ponikłystok, Opartnowstok, Chowstok, Glibiańcza i Wykowstok. Do Skrody, której dorzecze stanowiace jądro powiatu koleńskiego, po stronie prawej wpadały: Wiszowaty, Glibiącystok, Łabna z Gromadzynstokiem, a po lewej: Dobrzyca, Dzierzbia ze Złotymstokiem i Mankanem oraz Puzowstok.
Niewiele znamy z ziem zanarwiańskich nazw innych obiektów topograficznych (przy ich wymienianiu w nawiasie podaję nazwy późniejszych wsi). Są one przeważnie pospolite. Pas charakterystycznych pagórków między rzekami Pęzą, a Jurą zwano po prostu Górkami. Od południa wypływała z nich Kisielnica, a od północy Mankan. Po jego wschodniej stronie było miejsce zwane Kobylin, a po zachodniej Wysokie i Wietrzychowo (wieś Kołaki). Na północ był las Tobołka (wieś Zalesie) i bagno Konotopa (wieś Karwowo-Konotopa). Nad Czetną koło Wietrzychowa była Nieciecz - rzeczka lub bagno (może tu Kołaki Strumienie). Przy ujściu Czetnej do Narwi po jej wschodniej stronie była Losowa Przystań (wieś Włodki). Teren na zachodnim brzegu Czetnej w kierunku Puzowstoku nosił nazwę Chludnia. Dalej na północnym zachodzie był las Puzowlas, miejsce zwane Studzianka, las Jaźwiny (wieś Ruda-Skroda i okoliczne lasy w dolinie Pissy od ujścia Skrody do Narwi), a na północ Żarnowiec (wieś Śmiarowo), Kąty, Chmielewo nad Skrodą, Korzeniste, Poryte. Dawna nazwa znacznej bieli (bagna) nad Skrodą nie jest znana. Poza nią założono wieś Zabiele. Na wschód od niej nad Skrodą były Borki, Krzewo, Zakrzewo, Białunino (wieś Wścieklice) i bród na rzece Skrodzie noszący nazwę Kamionobród (wieś Obidzino-Jaśki). Las między Obidzinem i Czernicami nosił nazwę Wielki Ostrów, a koło Obidzina było miejsce zwane Obryte. Wieś Tyszki-Wądołowo założono w miejscu zwanym Wądołowo. Teren nad Wykowstokiem nosił nazwę Wykowo (powstało tu sześć wsi), w którym wyróżniano jeszcze Brzozowe. Obok było Danowo, a dalej na wschód nad Lachowstokiem Lachowo i Kumelsk, którego nazwa ma pochodzenie pruskie. Bagno u źródeł Skrody zwano po prostu Bagnem. Nieliczną grupę nazw spotykamy jeszcze na wschodzie na granicy z ziemią wiską. U źródeł rzeki Białystok były Bielawy; przepływała ona następnie przez bagno Białabiel. Miejsce zwane Stawiska (dziś tu miasteczko Stawiski) było przy ujściu do Dzierzbi Złotegostoku; w pobliżu jego źródeł był Świdrówostrów (wieś Kostki). Okolice źródeł Dzierzbi nosiły nazwę Dzirzbsko (wieś Niesiołki). Z terenu dzisiejszej Puszczy Kurpiowskiej znamy z tego czasu tylko parę nazw: puszcza Szczkwa, jeziora Rybno Wielkie, Rybno Małe, Krusko (dziś Serafin) i Karaska (obecnie łąki) oraz wyżej wymienione nazwy dużych rzek.
Część tych nazw - nazwy większych rzek - jest prastara, a reszta o wiele młodsza, pochodząca z XIV w., a nawet XV w. Powstawały one wraz z postępującą znajomością wnętrza puszczy, z jej coraz większym wykorzystywaniem, a następnie już w trakcie jej kolonizowania. Nie można dla każdej nazwy z osobna podać czasu jej powstania, ale można bez większej pomyłki przyjąć, że nazwy w południowo-zachodniej części ziemi łomżyńskiej są starsze, a najmłodsze w części północnej (oczywiście poza kilkoma starymi nazwami, jak Pissa, Skroda, Łabna, Czetna itd.). Tu też było najwięcej nazw rzecznych na -stok, - aż 14 było z tą końcówką. Na południe od Narwi nazwy rzeczek na -stok występują prawie wyłącznie tylko na wschód od Czerwonego Boru (co najmniej 11 obiektów). Jedyną znaną nazwą po stronie zachodniej jest Ponikłystok u stóp Czerwonego Boru, więc w okolicy później kolonizowanej. W południowo-zachodniej części miast Jastrzębistok, Trzcianystok, Czerwonystok jest Jastrząbka, Trzcianka, Czerwonka itp. Takie rozmieszczenie nazw potwierdza to, że są to nazwy najmłodsze, a człon -stok tu się jeszcze w nazwach utrzymał nie ulegając elipsie. Już w XV w. widoczna jest tendencja do jego eliminowania, np. Wykówstok zmienia się w Wykówkę. Również nazwy wsi mających nazwy od tych rzeczek, przeważnie tracą -stok (Czarnocin, Czerwone, Gromadzyn, Lachowo, Wiszowate, Wykowo).
Część tych nazw pochodzi od imion i przezwisk ludzi, np. Czarnocinstok, Lachówstok, Puzówstok, Sulkówstok, Jałbrzykówstok, Gromadzynstok. Tak więc nazwa rzeczki Czarnocinstok pochodzi od jakiegoś Czarnoty. Założona nad nią wieś Czarnocinstok, dziś zwąca się Czarnocin, przechowuje w swej nazwie pamięć o tym Czarnocie, który mógł być np. rybakiem, mieszkającym przy ujściu tej maleńkiej strużki do doliny Narwi. Zachowały się również i w innych nazwach rzeczek, a później także wsi, imiona i przezwiska nie znanych nam rybaków, bartników, myśliwych i innych osób, jakiegoś Białuny, Drogosza, Gromadzy, Jałbrzyka (tj. Alberyka), Klęczki, Lacha, Malesza, Mileja, Puzy, Radgosta, Świdra itd. Inne nazwy zawierały w sobie coś co charakteryzowało lub określało obiekt, względnie okolicę, np. Bełczącystok, Białystok, Ciepłestoki, Czerwonystok, Małestoki, Krzywystok, Ponikłystok, Rudnystok, Kołomyja, Brzeźnica (płynęła wśród brzóz), Leśnica, Koprzywnica, Zambrzyca (przebywały nad nią zambry tj. żubry), Jaworówka, Siennica, Kalinówka, Olszanka, Trzcianka, Jemielny Las, Brzozowe, Laskowo, Lipno, Łopieniste, Obryte, Poryte, Czartoria, Połomia, Wysokie, Ciemna Dąbrowa, Długi Bór, Głębociec, Kaliszki, Konotopa, Nieciecz, Rybno, Suchodół, Wądołowo, Żarnowiec itd.
3. Pierwociny nowego osadnictwa, początki pierwszych miast - założenie Ostrołęki, Wizny i Nowogrodu
Pierwsi niestali mieszkańcy puszczy na czas pobytu w niej zakładali prowizoryczne pomieszczenia - szałasy, budy, przy których może też istniały poletka uprawne, jak to później bywało. Niewątpliwie to one jako stany lub siedliska (po łacinie area) pojawiają się w późniejszych aktach nadań. Jako takie siedlisko puszczańskie powstało Poryte i niezidentyfikowane obok Izbne (nazwa zanikła), nadane w 1375 r. Najwięcej takich siedlisk znamy z ziemi wiskiej, np. Jedwabne Siedliska (dziś Jedwabne), Prusinowe Siedlisko (dziś?), Szczepowate Siedlisko (było koło Burzyna), Nieorzyno Siedlisko (koło Wizny), Pruskie Stany (dziś Popowo), Supie Stany (dziś Łosewo koło Grajewa), Kosów Stan (był koło Janczewa). Niektóre z nazw miejsc w puszczy i lasów powstały zapewne jako nazwy siedlisk lub stanów, np. las Lutostań mógł otrzymać nazwę od znajdującego się w nim stanu jakiegoś Lutka. Jakieś siedlisko w lesie Milan nadano w 1395 r. (powstały tu później Gumki i Żochy). Poza nim z ziemi łomżyńskiej znane są tylko następujące siedliska: Czatoszewo (wieś Gawki) nad Orzem, Stawiska (wieś Wola Zambrowska) w puszczy Łętowo, Laskowo (wieś Laskowice Stary) nad Jabłonią, Świrczewo Siedlisko (wieś Krajewo Białe) także nad Jabłonią, Dobrochowice (wsie Łady Polne i Borowe, Szeligi-Leśnica) nad rzeką Leśnicą, Przewilcze Siedlisko nad rzeką Zambrzycą koło Rutek, Niebocząc (wieś Strękowo) nad Narwią. Niewątpliwie było ich więcej. Niektóre z tych siedlisk mogą pochodzić już z czasów początków kolonizacji wschodniego Mazowsza.
Być może już w ciągu XIV w. kolejni książęta mazowieccy podejmowali próby ponownego zasiedlenia wschodnich, rozległych, nie wykorzystanych gospodarczo połaci ich państwa, przede wszystkim ponownego osadzenia okolic grodów. Układy graniczne z 1343 r. z Krzyżakami i z 1358 r. z Litwą też temu na pewno miały służyć przez ustalenie granic przynależności. W pierwszej kolejności zajęto się terenami odległymi od obu uciążliwych sąsiadów, a więc przede wszystkim ziemiami nad Bugiem. Wskazuje na to restytucja nadbużańskiej Zuzeli opactwu Kanoników Regularnych w Czerwińsku, dokonana przez ks. Trojdena przed 1341 r., a potwierdzona przez jego syna Siemowita III w 1342 r. Tenże Siemowit III zapoczątkował też zagospodarowywanie ziem nad Narwią, zakładając miasto Ostrołękę w miejscu, gdzie prastara główna droga po przejściu Omulwi i Narwi, przechodząc z brzegu prawego na lewy, wkraczała na wschodnie Mazowsze. Siemowit III w 1373 r. nadał Świętosławowi Romie (Chomie) wójtostwo dziedziczne w Ostrołęce z różnymi dochodami i przywilejami, m. in. z prawem lokowania swej wsi, zbudowania młyna i pobierania dochodów z przewozów. Tuż przed tą datą lub nawet dopiero w 1373 r. rozpoczęto zakładanie miasta Ostrołęki, która od razu nie otrzymała pełnych praw miejskich, lecz tylko samego wójta. Nadane wójtowi ostrołęckiemu podstawowe zwykłe źródła dochodów wójtowskich (ziemia, młyn, kary sądowe, zyski miejskie) były jeszcze przyszłością, dlatego też książę nadał mu również całość dochodów z przewozów na Narwi i Omulwi. Było to rzeczą wyjątkową w uposażeniach wójtowskich, ale miało istotne znaczenie dla wójta ostrołęckiego, nie mającego jeszcze innych dochodów, jako zasadźcy nowego miasta, które przede wszystkim miało obsługiwać ważną drogę. Gdy Świętosław otrzymywał wójtostwo, Ostrołęka nie miała jeszcze wymierzonych włók - wójt miał dopiero otrzymać co dziesiątą włókę z włók wymierzonych i osadzonych. Ten pierwszy wójt ostrołęcki nie doprowadziwszy do pełnej lokacji miasta sprzedał w 1382 r. wójtostwo Tomaszowi z Siedmiwłók. Osadzenie Ostrołęki trwało długo, jeśli dopiero w 1399 r. książę fundował w niej kościół, a nadanie w pełni praw miejskich nastąpiło w 1427 r., a więc w 54 lata od daty nadania wójtostwa.
Także koło 1373 r. tenże ks. Siemowit III dał początek miastu Wiźnie, o czym dowiadujemy się z przywileju nadania 4 VII 1435 r. prawa chełmińskiego Wiźnie. Lokacja Wizny również więc długo trwała. Jeszcze w 1388 r. nie była dużą miejscowością, jeśli Krzyżacy określili ją wtedy tylko jako podgrodzie fortalicji. Jej rozwój zapewne zahamowało zastawienie Krzyżakom. Według tradycji w 1390 r. erygowano parafię w Wiźnie. Do tych lat należy też odnieść początek miasta Nowogrodu, którego pierwszy przywilej wójtowski nie jest znany. Choć przywilej erekcyjny parafii nowogrodziej z 1409 r. nazywa jeszcze Nowogród wsią, to trudno przyjąć, by tak ważny w XIV w. gród, ośrodek dystryktu nowogrodzkiego, wymieniany od 1355 r. w aktach podziałów Mazowsza między książętami, nie był brany pod uwagę przez ks. Siemowita III w planach lokacji miast na głównej drodze wschodniego Mazowsza. Nowogród otrzymał również bardzo późno prawo miejskie bo w 1434 r. Kościół był wprawdzie fundowany dopiero przez ks. Janusza I między 1374, a 1396 r., a parafia erygowana w 1409 r., ale już wcześniej przy tak ważnym grodzie mogła stać świątynia. Być może odkryte w latach 1961-1967 na wzgórzu Siemowita murowane relikty z XIV w. to pozostałości kościoła, który pierwotnie, jak kościoły w Ostrołęce, Wiźnie i Łomży, zapewne stał na skraju wysokiej skarpy nad doliną Narwi.
Tak późne nadanie pełnych praw miejskich tym trzem miastom wynikało z wolnego postępu w rozwoju tych miast i w formowaniu się ich organizmów miejskich, spowodowanego trudnościami w zagospodarowaniu i zasiedlaniu ziem nad Narwią i niepewną dalej sytuacją polityczną. Z tym też łączy się opóźniona fundacja kościołów miejskich i erekcja parafii miejskich. Z tego czasu też nie znane są żadne nazwy wsi i nadania. Po stronie pruskiej również jeszcze nie rozwijało się osadnictwo. Krzyżacy dali jedynie w 1367 r. przywilej rybakom, bartnikom i myśliwym, osiedlającym się pod zamkiem Jańsbork, zbudowanym w 1345 r. Był to zalążek miasta Pisza.
4. Początki nowego osadnictwa nad Narwią i jego rozwój między Narwią i Czerwonym Borem - założenie Łomży
W 1374 r. ks. Siemowit III wydzielił swym synom część Mazowsza. Ks. Janusz I - znakomity gospodarz, godny miana Kazimierza Wielkiego Mazowsza - władca znacznej części Mazowsza do swej śmierci (zm. 8 XII 1429 r.)- objął m. in. ziemię wiską i dystrykt nowogrodzki. Wkrótce po tym, bo w 1375 r. nadał swemu dworzaninowi Paszkowi z Radzanowa, późniejszemu chorążemu płockiemu, dwa siedliska w puszczy (in nemore areas duas) zwane Poryte i Izbne w dystrykcie nowogrodzkim. Koło tego roku, w każdym razie przed 1381 r., innemu panu ze swego otoczenia, Junoszy z Zaborowa i Głuska, nadał na północnym brzegu doliny Narwi Piątnicę wraz z ziemiami nad Czarnocinstokiem i Pęzą. Oba zatem pierwsze znane nadania dotyczą ziem za Narwią i to w wypadku nadania dla Paszka, położonych stosunkowo blisko granicy krzyżackiej, lecz na uboczu od głównej drogi. Osiedlenie tych nadań było jeszcze trudne i chyba do tego nie doszło, bo nawet położone na południe od Narwi nadane w nieznanym czasie Radzanowskim, Kupiski i Nienaczewo Jednaczewo, wymienione w 1407 r. w parafii Piątnica, jeszcze w 1410 r. były puste i dopiero w 1418 r. drugi Paweł z Radzanowa (syn Paszka) wystarał się u księcia o 20 lat wolnizny dla kmieci osiedlających się w nowo lokowanej wsi Nienaczewo. Te trzy wsie wróciły następnie do książąt, ale Nienaczewo pozostało długo nie osiedlone. W 1379 r. ks. Janusz I w nowym podziale Mazowsza utrzymał w swym władaniu część ziem nad Narwią z Ostrołęką i Nowogrodem. Wiznę dostał jego brat Siemowit IV. Obaj bracia w układzie zawartym w Płocku 25 II 1379 r. postanowili, że granica między ziemią wiską, a dzielnicą ks. Janusza będzie biegła tak jak za ich ojca - Narwią i rzeczką Siennicą. Akt podziału nie wymienił Łomży, której (tj. nowej Łomży) jeszcze wtedy nie było. W 1381 r. ks. Janusz objął po śmierci swego ojca Siemowita III (zm. 16 VI 1381 r.) w pełni rządy w swej dzielnicy, ale już wcześniej bo 2 II 1381 r. wydał w Wyszogrodzie na prośbę Więcława, opata benedyktynów płockich, przywilej przenoszący wieś tych mnichów Szczepankowo w dystrykcie nowogrodzkim na prawo niemieckie. Niewątpliwie związane to było z przystąpieniem opata do kolonizacji opustoszałych dóbr Szczepankowo, które - według nie potwierdzonej źródłami tradycji - nadano benedyktynom płockim w 1169 r. Nazwa jego, jako pochodząca od imienia chrześcijańskiego (Szczepan, tj. Stefan), wskazuje, że powstało ono w czasie kiedy imiona chrześcijańskie już się upowszechniły. Dokument z 1381 r. wymienia tylko samo Szczepankowo. Inne wsie w tych dobrach (Wszerzecz, Dębowo, Uśnik, Wólka i młyny) powstały zatem po 1381 r. Przed 1405 r., a zapewne po 1381 r., powstała parafia Szczepankowo, której dokumenty fundacyjne i erekcyjne nie są znane. Zapewne w tym też czasie ks. Janusz zamierzał przystąpić do kolonizacji pustych ziem w swej dzielnicy, ale postęp realizacji tych planów zatrzymywały nowe komplikacje na tym pograniczu jego państwa. W 1382 r. za zgodą Janusza jego brat Siemowit IV dał w zastaw Krzyżakom za 7 tyś. złotych część wschodniego Mazowsza, zamek Wiznę z ziemią wiską. W związku z tym ks. Janusz przyrzekł, że przeprowadzi rozgraniczenie między swą kasztelanią nowogrodzką a ziemią wiską. Krzyżacy obejmując ziemię wiską wbili się klinem między Polskę a Litwę i przecięli jedną z dróg wiodących na Litwę. Druga stratą dla Mazowsza było odebranie ok. 1384 r. przez w. ks. litewskiego Witolda ks. Januszowi Drohiczyna, Mielnika, Bielska i Suraża z ich ziemiami, które Janusz odzyskał dopiero w 1391 r. Mimo tych strat, bliskości Krzyżaków i walk krzyżacko-litewskich (w 1388 r. Litwini chwilowo wyrzucili Krzyżaków z Wizny) można już było wkrótce przystąpić do kolonizacji, bo zawarty, w 1385 r. w Krewie układ polsko-litewski ostatecznie zakończył niszczące najazdy litewskie. Już w 1386 r. Paszko z Radzanowa, chorąży warszawski, fundował parafię w Porytem. Również wkrótce, bo według tradycji w 1390 r., biskup płocki erygował przy starym kościele pod grodem Wizna drugą za Narwią parafię. Erygowanie tych parafii położonych za Narwią nie oznacza jednak, że właśnie najpierw nad Narwią rozpoczęto kolonizację. Także z badań nad dziejami osadnictwa ziemi wiskiej wynika, że rządy krzyżackie zatrzymały na dłużej rozpoczęcie kolonizacji ziem za Narwią. Ks. Janusz I zaczął najpierw osiedlać - rzecz zrozumiała - ziemie najbliższe zachodniego Mazowsza, położone między Narwią i drogą do Ostrołęki, a wałem Czerwonego Boru, na wschód od Ostrołęki i na południe od Narwi. W pierwszej kolejności zapewne osiedlał zaplecze grodów nad Narwią, zakładając tu duże, zwarte wsie chłopów książęcych o dużym nadziale gruntów na miejscu pustek i ewentualnych starszych osad jednodworcznych. Wśród osadników w tych wsiach niewątpliwie liczniejsi byli chłopi przybywający z zachodniego Mazowsza niż tubylcy. Ze względu na brak odpowiednich źródeł nie można dokładnie podać kiedy powstały te wsie chłopów książęcych: Stara Łomża, Siemień, Podgórze, Giełczyn, Konarzyce, Łomżyca, Miastkowo, Łatczyno, Miastkowo (1409 r.) i Łątczyn - są one wzmiankowane po raz pierwszy dopiero w 1410 r., choć czas powstania ich należy odnieść do lat osiemdziesiątych-dziewięćdziesiątych XIV w. Tworzyły one zaplecze od lat dla grodów i dla dworów książęcych, też w tym czasie gospodarowanych pod grodami (Nowogród i chyba nowa Łomża). Zapewne też wsiami chłopów książęcych lub ich nieukończonymi były wsie: Pniewo (jest 1411 r.), Rybno, Boguszyce (są 1407 r.), Wybranowo (jest 1403), Smłodowo, Chrostowo (jest 1405), Zycharzewo, Kupiski, Nienaczewo i być może jeszcze inne. Z różnych przyczyn on i jego następcy rozdali część tych dziedzin książęcych w zamian za przejmowane wsie na zachodnim Mazowszu; np. 1389 r. ks. Janusz dał Mikołajowi, Jakubowi, Maciejowi i Dobiesławowi Kajmom 18 włók w dziedzinie książęcej Czerwino w powiecie wówczas różańskim (później ziemia nurska) nad Orzem, za ich wieś Niestępowo. Od 1389 r. płyną książęce nadania jedno za drugim. Ks. Janusz dalej także czynił nadania na rzecz panów i zamożniejszej szlachty, przyczyniając się tym samym do powstania na wschodnim Mazowszu większych dóbr szlacheckich. Poza wspomnianymi nadaniami na rzecz Paszka z Radzanowa i Junoszy z Zaborowa nadał w 1390 r. Piotrowi Gzie z Żeromina (koło Pułtuska), późniejszemu sędziemu nowogródzko-łomżyńskiemu 50 włók w dziedzinie Smłodowo, położonej w puszczy (in hereditate Smlodowo in deserto nostro). W 1415 r. tenże Piotr Giez dokupił jeszcze od księcia 7 włók . Na włókach tych powstało Smłodowo (od XIX w. Śniadowo) i zapewne też Ratowo Stare i Ratowo-Piotrowo. Tuż obok na wschód od Smłodowa i Ratowa dostali ziemie Paweł, Jakub i Krystyn (zapewne pochodzący z Chomętowa w ziemi płockiej, bo jedni i drudzy Chomętowscy byli herbu Prus) i założyli wieś Chomętowo. W 1390 r. ks. Janusz I przeniósł ich wieś Chomętowo z prawa polskiego na chełmińskie. Później na ich nadaniu powstały jeszcze inne wsie i osady, jak Chomętowo-Wypychy, Zalesie, Zalesie-Poczynki, Chomętowo-Korczaki, Zalesie-Pieleszewnia, Chomętowo-Wężyki. W 1395 r. ks. Janusz I nadał Rogali z Pilchowa (ziemia wyszogrodzka), swemu podskarbiemu, 60 włók zwanych Siedlisko Lanie w puszczy . Synowie Rogali: Jan Rogala w 1425 r. sprzedali te włóki Lutkowi z Gumowa, Andrzejowi i Janowi z Żochowa (ziemia ciechanowska), którzy dali tu początek wsiom: Gumki, Żochy i może Sokołowo. Nie wiadomo kiedy Rzekuń, Ławy, Czarnowiec i Dzbenin dostał Grzymisław ze Strzegocina (k. Nasielska), a Troszyn pan z Szetropia (k. Płocka), których synowie posiadali te dziedziny w początku XV w. Obszerną dziedzinę Susk otrzymał najpierw przybysz z dalekich Kujaw Jan z Zakrzewa, miecznik brzeski, a po nim - przed 1408 r. - jego brat Chebda, przodek Suskich herbu Pomian, którzy na jej terenie założyli wsie Susk Stary, Susk-Junochy, Susk-Nowa Wieś, Kujawy, Susk-Laskowiec. Nie wiadomo kiedy w rękach szlacheckich (Załęskich i Małoklęckich) znalazła się dziedzina Sławiec. Spore nadania w różnych miejscach ziemi łomżyńskiej dostał marszałek książęcy Scibor z Pilichowa i Sąchocina (zm. między 1430 a 1432 r.), który tu swoich dóbr jednak nie założył. Nadane ziemie pod Czerwonym Borem, koło Maleszewa i nad Jałbrzykówstokiem zamienił w 1415 r. z Drążewskimi na ich Drążewo. W 1424 r. odsprzedał dziedzinę Leśnicę i następnie zrezygnował z Rogienic (w 1418 r. dostał tu 30 włók, a w 1428 r. także tu 20 włók). Przedbor Żebro z Żebrów nadane w 1417 r. 30 włók zwane Tarnowo, między Ruziem i rzeczką Wszerzecz, sprzedał w 1443 r. księdzu Maciejowi z Różana (zm. 1467 r.), pisarzowi wiskiemu, znanemu tłumaczowi statutów. Po nim Tarnowo posiadł Domarat, przodek Tarnowskich herbu Grzymała. Na włókach tych poza Tarnowem zapewne też powstało Podosie. Inne większe dobra szlacheckie, jakie później były w ziemi łomżyńskiej, powstały przez wykup drobnej szlachty. Ks. Janusz I najwięcej jednak rozdał ziemi drobnemu rycerstwu mazowieckiemu. Miernicy książęcy wymierzali na włóki w puszczy ziemie nadające się do zasiedlenia, które książę nadawał lub sprzedawał drobnym rycerzom, przenoszącym się z zachodniego Mazowsza. Podstawą służby rycerskiej na Mazowszu było stawanie jednego rycerza z 10 włók, stąd też przeważnie tylko tyle ziemi nadawał, z zaznaczeniem w akcie nadania, że posiadacz tych włók i jego sukcesorzy są zobowiązani stanąć na wojnę w uzbrojeniu i konno. Jeśli na nowe ziemie przenosiło się więcej mężczyzn z rodziny (kilku braci lub ojciec z dorosłymi synami) wówczas książę czasami dawał lub sprzedawał odpowiednio więcej ziemi. Bracia najczęściej od razu dzielili się nadaniem (bywa o tym mowa w dokumencie nadania) i osiedlali się osobno. Stąd też na podstawie jednego przywileju mogły powstać dwie, a nawet więcej wsi. Najstarsze znane nadania, które dały początek wsiom drobnoszlacheckim, dotyczą grupy wsi Tyszki nad Ruziem. Ks. Janusz I nadał w puszczy w dystrykcie nowogrodzkim nad tą rzeką w 1392 r. rycerzom Borzysławowi i Janowi Tyszkom (z Tyszek w płońskiem) 20 włók, rycerzom Stanisławowi i Wojciechowi z Tyszek 20 włók, w 1393 r. rycerzom Przecławowi i Dobrogostowi Tyszkom także 20 włók. W 1398 r. wystawił przywilej na 20 włók nad Ruziem dla Więcława i jego syna Jakuba Tyszków. Jeszcze w 1426 r. dodano Andrzejowi Tyszce 4 włóki nad Ruźcem i Jastrząbką. Na nadaniach tych powstały wsie Tyszki-Andrzejki (od Andrzeja Tyszki), Tyszki-Cięgaczki, Tyszki-Gostery (od Dobrogosta zwanego zdrobniale Gosterą), Tyszki-Nadbory (od Nadbora Tyszki), Tyszki-Piotrowo i Tyszki-Pomian. W pobliżu Ostrołęki, w puszczy nad Omulwią, ks. Janusz nadał w 1393 r. rycerzowi Wojciechowi aż 80 włók (liczba ta wydaje się wątpliwa) w dziedzinie Białobrzeg. Powstały tu dwie wsie Białobrzeg Bliższy i Białobrzeg Dalszy. Powyższe nadania dla Tyszków odnosząc się do ziem położonych w głębi puszczy, dowodzą, że okolice bliższe Ostrołęki, Nowogrodu i Łomży zostały wcześniej rozdane i powstały już tam zalążki większości wsi. Zapewne więc do lat przed 1400 r. sięgają początki wsi Dłużniewo, Jarnuty, Sierzputy, Chojny, Chmielewo, Dzierzgi, Jankowo, Skarbowo, Czartoria, Luby, Zaruzie, Drogoszewo, Rydzewo, Wierzbowe, Żebry-Wybranowo (w 1403 r. wzmiankowany Tomasz Żebro z Wybranowa), Żyznowo, Kleczkowo, Opęchowo, Mieczki-Pozimak (już w latach 1403-1405 spór między Stanisławem Poniemstem i jego bratankami Mieczkiem i Marcinem o podział dóbr Pozimak), Piski (w 1403 r. Piotr z Pisek), grupa wsi Mierzejewo itd. Przywilej z 1414 r. dla Michała z Milewa, dotyczący 30 włók nad rzeką Ruź, nazwanych przez niego Milewem jest zapewne tylko ponowieniem wcześniejszego nadania. Późniejsze nadania w pobliżu Nowogrodu czy Łomży zapewne już tylko kończą rozdawnictwo reszty włók, np. w 1400 r. ks. Janusz nadał Grzymisławowi i Wierzchosławowi z Zalesia (koło Nasielska) 20 włók zwanych Bożenica i Bszansko (!), położonych za końcem włók Nowogrodu. Powstała tu wieś Grzymały-Zalesie, która początkowo zdaje zwać się Januszewo. Zapewne ponowieniem nadania jest z ok. 1417-1420 r. dla Dobiesława i Stanisława z Gumowa 10 włók nad rzeką Długa Noga, między Sławcem i Zycharzewem. Najstarszy wykaz wsi pod Nowogrodem zawiera akt erekcyjny parafii nowogrodzkiej z 1409 r., który wymienia: wieś gród, Miastkowo z obu stron rzeki, Zbzdanrek (zapewne Zbzdzia' a więc chyba Grzymały), Gumowo, Zycharzewo w całości, dwie Czartoria, Janikowo w całości, Skarbowo, siedlisko Sławc i siedlisko Szczasziny (niezidentyfikowane). Osadnictwo na południu od Narwi nad rzeką Jakacią i Trzcianą również było tak znacznie rozwinięte, że można było założyć tu nowa parafię dla wsi odległych od kościołów w Łomży i Szczepankowie. Biskup płocki Jakub, odnawiając - na prośbę Piotra właściciela Smłodowa - w 1405 r. erekcję parafii przy kościele NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja w Smłodowie, fundowanym między 1390, a 1396 r przez tegoż Piotra Gza, przyłączył do tej parafii okoliczne wsie (villas) i siedliska (areas) pojedynczych osadników. Ich wykaz w dokumencie erekcyjnym jest zarazem najstarszym spisem wsi i osad jednodworcznych już istniejących na południe od Łomży, między rzeką Ruziem a Czerwonym Borem. Wymienia on kolejno: Smłodowo, Jąkać, Sabłowo (dziś Szabły Stare), Koskowo, Chomętowo, Sierzputy Pole, Sierzputowo Wandola, Slassany Bacz (Baczę Suche), Modzelewo, Sokołowa Łąka (Puchały), Przasnik (Pstrągi), Nawierzch Gać, Przybyk Sierzput, Śmierdzigroch od Somowigory, Olszewo, Jemielity. Nie wszystkie powyższe nazwy są jeszcze zidentyfikowane, ale z tego wykazu wynika, że do końca XIV w., najpóźniej do 1405 r., osadnictwo dotarło do źródeł rzeki Ruź i do południowego krańca Czerwonego Boru, przy którym powstała Somowa Góra, tj. Szumowo. Później powstały tu jeszcze dwie wsie Czatoszewice (odsprzedane po 1406 r.; są to Gawki i Zaręby), Jastrząbka Stara (przed 1424 r.) i Młoda, Truszki (ok. 1415 r. książę dał Pawłowi z Truszek k. Ciechanowa 20 włók nazwanych Pawłowo w lesie Radgoszcz przy źródle rzeki Trzcianki), Brulino, Głębociec (przed 1417 ks. Janusz dał Wincentemu 20 włók puszczy zwane Somowa Góra - Wincenty dokupił jeszcze 10 włók w Somowej Górze), Koziki i Tarnowo (1417 r.). Trwało zakończenie zasiedlania ziem między środkowym Orzem, choć początki osadnictwa w tym miejscu sięgają lat dziewięćdziesiatych XIV w., a może i wcześniejszych. Kto wie, czy Piski nie mają nic wspólnego ze zbiegami znad rzeki Pissy, która bywała tak zwana. Kościół w Piskach już istniał w 1403 r. Brak dokumentu erekcji parafii Piski nie daje możliwości przekrojowego uchwycenia rolnictwa w tym miejscu jeszcze częściowo utrzymującej się puszczy. Z aktu erekcji parafii w Rzekuniu w 1413 r. przy kościele NMP i św. Pawła, fundowanym przez braci Pawła kanonika płockiego, Wojciecha kanonika warszawskiego i rycerza Jana ze Strzegocina, dowiadujemy się, że leży ona jeszcze w puszczach (in nemoribus) i obok wsi obejmuje także jeszcze siedliska (niestety dokument ten nie podaje, które osady są wsiami, a które siedliskami): Rzekunie, Czarnowiec, Kaczyno, Dzbenino, Susko, Troszyno, Laskowiec, Borawe, Niedźwiedzie i Dąbek. Ks. Janusz jeszcze przez dalszych 20 lat nadawał włóki w Milanie, nad rzeką Czerwonką, nad rzeką Mancz i nad górnym Orzem, na których powstały dalsze nowe wsie, np. w 1405 r. Rostki-Suchodół (tego roku Gotard z Rostek w ziemi zakroczymskiej dostał 20 włók zwanych Suchodół w puszczy koło Chrostowa), w 1417-1422 Chmielewo nad Orzem, w 1420 r. Zaręby-Stryjki. Jeszcze w 1425 r. sprzedano 10 włók w lesie Mancz. W Milanie założono wsie: Filochy, Lenarty, Żochy, Dobki, Dąbek i Gumki; w Manczu: Szkarłupy, Żmijewo, Łady, Załuski, Stylągi, Trojany i Zaorze; w Mierzejewie: Drwęcz, Zamoście, Zapieczne, Janki Stare i Młode, Przeczki, Borówce, Repki, Wojsze, Bryszki, Wielgouchy, Jarnuty, Wionczyki (Janczyki), Tomasze, Nogawki, Bobin, Strusin, Grabowo, Zygmunty, Damięty. Później książęta mazowieccy dodawali parę włók już istniejącym osadom. Nie wszystkie nadania od razu dały początek nowym wsiom. Część z nich dopiero w wyniku ponownego nadania lub odsprzedaży zapoczątkowała wieś. Dobrze rozwijające się osadnictwo, a przede wszystkim rosnący na przeprawie głównej drogi przez Narew i dalej na Wiznę w kierunku Grodna i Litwy, ważniejszej i bez porównania ruchliwszej niż droga przez Nowogród do Prus, a także pozostawanie Wizny w zastaw u Krzyżaków (w latach 1382-1401) przyczyniły się do odrodzenia Łomży, do założenia tego miasta położonego dalej od granicy litewskiej niż Wizna. W odległości 4 km na północny zachód od rozwalin starego grodu i kościoła św. Wawrzyńca wymierzono na sporym, płaskim wzniesieniu skarpy, panującym nad doliną Narwi, nowe miasto, obejmujące kwadratowy rynek i 8 wybiegających z niego ulic. Nastąpiło to jeszcze przed końcem XIV w., gdyż ks. Janusz I, nadając 30 VIII 1400 r. Janowi Białkowi, mieszczaninowi warszawskiemu, wójtostwo w Łomży, dał mu już z 4 włókami. Włóki w Łomży więc już były w 1400 r. wymierzone. W 1410 r. łączny areał wynosił 60 włók. Według aktu erekcji parafii łomżyńskiej kościół w nowym mieście zbudował ks. Janusz I przed objęciem rządów przez biskupa Jakuba, a więc między 1379 a 1396 r., zapewne bliżej tej ostatniej daty. Można więc przyjąć, że ok. roku 1390-1395 rozpoczęto zakładanie Łomży. Jan Białek niewątpliwie był właściwym, bezpośrednim zarządcą Łomży, w której otrzymał wójtostwo dopiero w 1400 r., gdy widać było, że zakładanie nowego miasta się powiodło i wymierzono włóki. Data nadania wójtostwa jest zarazem pierwszą wzmianką o Łomży, o której źródła sprzed 1400 r. w ogóle nie wspominają. Także źródła krzyżackie zaczynają wymieniać Łomżę dopiero od 1400 r. (w tym roku skarga na starostę łomżyńskiego, że przechowuje szpiegów litewskich, którzy badają drogi prowadzące do Krzyżaków). Od 1402 r. zaczęto także określać według Łomży (prope Łomża) położenie części nadań. Od 1403 r. Łomża występuje jako siedziba sądu (pierwszym sędzią został Piotr Giez ze Smłodowa) i jako miejsce wystawiania dokumentów książęcych. Zapewne więc już wtedy stanął w nowym mieście dwór książęcy, który po rozbudowaniu zwano zamkiem. Wkrótce też utworzono parafię przy kościele św. Piotra, Pawła i Andrzeja oraz Wawrzyńca i Katarzyny (później był zwany kościołem Rozesłańców lub Rozesłania Apostołów), wzniesionym nad stromą krawędzią skarpy łomżyńskiej, w miejscu zwanym później Popową Górą (dziś teren klasztoru kapucynów). Biskup Jakub wystawił 3 II 1410 r. dokument erekcyjny parafii, do której przyłączono miasto Łomżę i Siemień, Podgórze, Giełczyn, Konarzyce, Łomżyca, Stara Łomża i puste siedliska Kupiski i Nienaczewo (Jednaczewo). Były to wszystko wsie.
5. Początki osadnictwa między Czerwonym Borem i wschodnią granicą ziemi łomżyńskiej do 1410 r.
Z aktu erekcji parafii Smłodowo w 1405 r. dowiadujemy się, że osadnictwo wkroczyło także na ziemie położone po wschodniej stronie Czerwonego Boru, gdyż kilka miejscowości tu położonych - przede wszystkim w Sokolej Łące i nad Gacią - przyłączono do parafii smłodowskiej: Slassany Bacz (Baczę Suche), Modzelewo (Modzele), Sokołowa Łąka (Puchały), Przaśnik (Pstrągi), Nawierzch Gaci (Śledzie?). Wsie te powstały niewiele lat wcześniej. Impulsem do rozpoczęcia kolonizacji ziem za Czerwonym Borem mogło być odzyskanie w 1391 r. przez ks. Janusza I sąsiednich ziem nad Narwią i Bugiem (drohickiej, suraskiej, bielskiej i mielnickiej), które utrzymał do ok. 1416 r. Wkrótce też zaczął rozdawać ziemie za książęcymi wsiami Podgórzem i Pniewem, bo w 1393 r. nadał Wojsławowi, Jakubowi, Tomaszowi i ich synom Adamowi, Gniewomirowi, Przybkowi, Janowi, Wojmirowi, Dryczołtowi, Stanisławowi, Tessalonowi, Perzowi i Wawrzyńcowi 50 włók w puszczy nad rzeką Śledziową w dystrykcie nowogrodzkim. Na włókach tych powstały Śledzie, a zapewne też Gniewoty (od Gniewomira) i Zagroby-Zakrzewo (byli herbu Zagroba). Stanisław Bacz z Baczów (pow. ciechanowski) i jego bratanek Paweł, na podstawie przywilejów z 1398 r. i 1409 r., nadającym im razem 20 włók zwanych Lasany w puszczy, dali początek wsi Lasany, zwanej później Baczami Suchymi i rodowi Baczewskich herbu Lubicz. W 1401 r. 20 włók puszczańskich w Sokolej Łące otrzymali Puchała i Falisław z Czarny, którzy założyli wieś Puchały-Sokolałąka. W 1402 r. ks. Janusz nadał w puszczy w Sokolej Łące 20 włók Mikołajowi Modzelowi z Modzeli (koło Nasielska) i 10 włók Ściborowi z Modzeli. Na włókach tych powstały wsie Modzele-Stare, Modzele-Skudosze i Modzele-Wypychy. W latach następnych powstały zalążki dalszych wsi. Gdy w 1411 r. Puchała, Błażej, Sasin i Falisław fundowali w Sokolejłące (tj. w Puchałach) kościół św. Wojciecha, biskup przyłączył do nowo utworzonej parafii następujące wsie, siedliska i miejsca: Sokołowa Łąka (Puchały), siedlisko Ścibora w Sokołowej Łące, Modzele w Sokołowej Łące, dwie osady Lassany (Baczę Suche), Lutostań, Dobrochowice, Pniewo, Brzeźnica, Jamielisty (to Brzeźnica należąca do Jakuba Jemielistego), Kołomyja, Wiśniewo (Wiśniówek-Wiertycze) Ciepłestoki (późniejsze Kossaki). A zatem do 1411 r., a faktycznie jeszcze wcześniej, osadnicy zajęli nie tylko Sokolą (Sokołowa) Łąkę, ale już przekroczyli rzekę Gać, poszli w puszczę Łętowo wzdłuż rzeczek Leśnicy (Dobrochowice), Kołomyi (Kołomyja i Wiśniewo) i posunęli sie na wschód wzdłuż południowego pobrzeża Wielkiej Bieli (Lutostań, Ciepłestoki). Do 1411 r. została rozdana prawie całość ziem między Czerwonym Borem, a Gacią. Później tu tylko niektórym wsiom dodano ziemi, a na części odsprzedanych gruntów powstały jeszcze 2-3 nowe wsie. Nad rzeczkami Jabłoń, Prątnik, Zambrzyca i Łętownica jeszcze rozciągały się bory i lasy puszczy Łętowo, brak bowiem wiadomości o nadaniach nad tymi rzeczkami, jak też brak wzmianek o wsiach tu istniejących w tych latach, z wyjątkiem Zambrowa, którego początki należy łączyć ze sprzedażą - za 9 kop gr 22 VII 1403 r. (w Łomży) przez ks. Janusza I wójtostwa w Zambrowie (ponownie było sprzedane 25 II 1411 r.). Lakoniczność regestów obu dokumentów nie pozwala na dalsze wnioski o sytuacji osadniczej i o stanie samego Zambrowa (czy powstał w 1403 r., czy dopiero po 1411 r.). U genezy Zambrowa mógł być dwór myśliwski, a jego nazwa wskazuje na obecność tu zambrów (tj. żubrów; żubr pożyczka z języka ruskiego). Ze znanych przywilejów nadań i sprzedaży oraz licznych luźnych wzmianek wynika, że okolicę Zambrowa osiedlano dopiero po 1410 r., gdy tereny te stały się miejscem żywej kolonizacji.
6. Początki osadnictwa w zanarwiańskiej części ziemi łomżyńskiej do 1410 r.
Odmienna była sytuacja na ziemiach między Narwią a granicą krzyżacką. Bliskość zagrożenia ze strony Krzyżaków, zdarzające się jeszcze niewielkie ale wystarczające dla odstraszenia chętnych do osiedlenia napady Krzyżaków nie sprzyjały intensywniejszemu i obejmującemu całe terytorium rozwojowi osadnictwa. Pierwsze znane tu nadania sięgają wprawdzie pierwszych lat rządów ks. Janusza I: w 1375 r. nadał siedliska Poryte i Izbne Paszkowi z Radzanowa, a przed 1381 r. Piątnicę z okolicą Junoszy z Zaborowa i Głuska (pow. sochaczewski), ale nie było to jednoznaczne z osiedleniem nadanych wtedy ziem. Także akt fundacji najstarszego za Narwią kościoła w Porytem w 1386 r., nie wymieniając żadnej wsi, był jeszcze programem, ale jego data nieprzypadkowo dobrze korespondowała z datą układu krewskiego z Litwą z 1385 r. Należy sądzić, że Paszek mógł podjąć kolonizację nadanych mu ziem dopiero wtedy, gdy sytuacja pogranicza stała się pewniejsza. Data fundacji kościoła jest zapewne też datą początków osiedlania dóbr Poryte (Radzanowscy w dobrach Poryte założyli najpierw wsie Dzierzbia, Korzeniste - jest 1434 r., Zaborowo i młyny). W tym też czasie Junosza z Piątnicy zapewne zaczął osiedlać Piątnicę i ziemie nad Czarnocinstokiem. Przed 1396 r. fundował on kościół w Piątnicy, przy którym biskup Jakub w 1407 r. erygował parafię. Groźba najazdów litewskich po roku 1385 już znikła, ale pozostali jeszcze, stale niebezpieczni Krzyżacy, którzy przecież weszli na ziemie nad Narwią, gdy w 1382 r. wzięli w zastaw od książąt mazowieckich wielką jeszcze ziemię wiską, sięgającą wówczas aż po rzeki Nettę i Brzozówkę. Po przedłużeniu w 1399 r. zastawu Krzyżacy trzymali ją do 1401 r. Nic więc dziwnego, że źródła milczą o zakładaniu w tym czasie nowych wsi na północ od Narwi. Po odebraniu Krzyżakom części zachodniej ziemi wiskiej (część wschodnią - powiat goniądzki -zajęli Litwini) można było przystąpić także do kolonizacji ziemi wiskiej narwiańskiej, północnej części ziemi łomżyńskiej. W pierwszej kolejności zapewne osadzono pas ziem nad wysokim brzegiem pradoliny, wzdłuż drogi do Wizny i drogi od grodu w kierunku granicy krzyżackiej. Ks. Janusz osiedlił część tych ziem swoimi chłopami, zakładając na nich wsie chłopów książęcych, a część rozdał panom i drobnym rycerzom mazowieckim. Zaraz za Narwią koło Piątnicy powstały zalążki wsi Raków (w 1417 r. książę nadał 40 włók zwanych Rekowo nad Narwią Piotrowi z Brzeźnicy), Drozdowo (w 1417 r. książę nadał 30 włók zwanych Drozdowo Zmisławowi z Modzeli-Zakliczewa), Pęsko (Pęza, w 1412 r dostał ją Niegosław; następnie wróciła do księcia, który w 1422 r. ponownie nadał włóki Pęza Mikołajowi Finkowi; później jeszcze parokrotnie Pęza zmieniała właściciela), Drożęcin (w 1411 r. dostali Bartłomiej, Sulisław, Racibor, Daćbog i Mikołaj), a głębiej za nimi Rogienice (przez podział między różne osoby i dalsze sprzedaże powstały trzy wsie: Rogienice Wielkie, Rogienice Piaseczne, Rogienice-Wypychy), Górki (część tej wsi była później osiedlona przez gałęź Wagów, która przyjęła nazwisko Górski) i Dobrzyjałowo ( 1409 r. dostał Stanisław z Cedzyna). Miejscowości te wymienia dokument erekcyjny parafii Piątnica z 1407 r., do której przyłączono także wsie z drugiej strony Narwi: Nienaczewo (Jednaczewo) i Kupiski. Gdzieś na przełomie XIV i XV w., w każdym razie przed 1405 r., książę założył koło resztek starego grodu nad Czetną wieś Płock, zwaną wówczas Płockiem Borowym lub Puszczańskim (dziś Mały Płock). W 1403 r. nadał Cwalinie z Karwowa (koło Płońska) 20 włók w puszczy nad rzeczką Puzowstok. Cwalina dał tu początek wsi Cwaliny Małe rodowi Cwalinów herbu Cwalina. W 1407 r. tenże książę nadał Kurzątkom ze wsi Kurzątki koło Płońska 20 włók w puszczy nad rzeczką Skrodą. Kurzątkowie otrzymawszy następnie w 1411 r. jeszcze 10 włók, a później dalsze 14 włók i inne nad rzeką Dzierzbią dali początek grupie wsi Kurzątki: Byczki (nie istnieją), Michny, Mierki (nie istnieją), Stawiska, Tafiły, a zapewne także Skroda Mała i Kuczyno oraz rodom Kurzątkowskich, Michnowskich, Mierkowskich, Tafiłowskich herbu Awdaniec, a może także Kuczyńskim i jednemu z rodów o nazwisku Skrodzki. W 1408 r. ks. Janusz nadał braciom Mroczesławowi i Mścisławowi z Grochowarska (k. Płońska) 20 włók zwanych Borki położonych za książęcą wsią Płock. Powstało na nich Zaskrodzie. Zapewne przed 1409 r. tenże książę nadał kilka włók zwanych Cedzino (dziś Cydzyn). Większość jednak ziem za Narwią była jeszcze dalej pokryta puszczą, nadania (poza Kurzątkami i Borkami) dotyczą tylko ziem położonych blisko Narwi, a w zeznaniach świadków z 1412 r., mówiących o napadach krzyżackich na ziemie nadnarwiańskie w latach 1397-1407, jako poszkodowani są tylko wymienieni bartnicy, rybacy i myśliwi z Wizny i Nowogrodu oraz chłopi ze wsi Płocko. W 1405 r. krzyżacy napadli na tę wieś, zabili jej sołtysa, zrabowali i poranili ludzi, a wieś spustoszyli. Nie było więc jeszcze w tych latach wsi między granicą a Małym Płockiem, gdyż wystąpiłyby w aktach procesów z Krzyżakami. Także późniejsze dokumenty nadań określają późniejsze położenie nadanych włók: in nemore, in deserto nostro, a Mały Płock długo był zwany Puszczańskim (Ploczk Nemorum. w XV i w początku XVI w. Spory z w. ks. Witoldem o zajęty przez niego wschodni skraj Mazowsza nad Biebrzą i Narwią i o ziemie nad Bugiem, pogorszenie się stosunków z Krzyżakami i następnie wybuch wojny z nimi niewątpliwie zahamowały, ale na krótko, akcję osadniczą ks. Janusza I.
7. Rozwój osadnictwa w północnej części ziemi łomżyńskiej po 1410 r. Założenie miasta Kolna.
Dopiero rozbicie Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r., przynosząc koniec napadom krzyżackim, stworzyło korzystniejsze warunki do skolonizowania pustego dotąd pogranicza. Ks. Janusz I przede wszystkim osadził ziemie wzdłuż drogi do Prus i na zachód od niej częściowo nad doliną Pissy i Skrody wsiami chłopów książęcych: obok wspomnianego Płocka Kąty (są 1424) są Borkowo (jest 1423), Łabna (jest 1423), Kolno (1422), Zabiele (jest 1413), Wykowo (jest 1425), Lachowo (jest 1424), Tosie, też Danowo (jest 1425) i Kumelsk (jest 1422). Świeża lokacja wsi Czerwonystok (później Czerwone) w 1415 r., położonej już blisko granicy, dowodzi, że do tego roku osadnictwo wsi książęcych do granicy krzyżackiej i przynajmniej część wyżej wymienionych wsi ksiażęcych, położonych przecież dalej od tej granicy i blisko niej istniejącego Małego Płocka, też już była w 1415 r. lub znajdowała się w trakcie osadzania. Ks. Janusz I i tu - ale z boku głównej drogi - większość ziem dał lub sprzedał (przeważnie po 10 włók) drobnemu rycerstwu. Książęce nadania i sprzedaże dały w latach 1411-1415 początek następującym wsiom (w nawiasie podaję datę nadania lub sprzedaży i osobę lub osoby założycieli wsi) na północ od Narwi: Chlud (1413 r., 50 włók w puszczy - Marcin, Mścisław, Mroczesław, Jakus Grzymisław, Piotr i Wojciech z Lasocic i Dobrołęki, którzy dzieląc od razu to nadanie dali początek wsiom Chludnie-Brzeg Czetna, Chludnie-Kupnina i Chludnie-Waszki), Popki Białosuknie (są w 1415 r., założyli Białosukniowie z Wrzący, Solca i Rogożewa k. Gostynina). Do tych też lat - najpóźniej (mogą być starsze) - należy odnieść początki wsi bliskich Małego Płocka i Narwi: Rakowo (jest 1416 r.), Kisielnica (jest w 1435 r. - przeszła w ręce Jakuba z Łosiewa, podsędka łomżyńskiego, który dał początek rodowi Kisielnickich herbu Topór, właścicieli Kisielnicy do XX w.), Murawy (są w 1428 r.). Większość jednak wsi, przeważnie drobnoszlacheckich, powstała za Narwią dopiero w latach 1415-26, w tym także na ziemiach odkupionych od wcześniej obdarowanych lub przez podział ewentualnie przez sprzedaż części gruntów większej majętności. Junosza z Piątnicy sprzedał ok. 1416 r. 20 włók nad rzeczką Kisielnicą Janowi Łubi z Sulistryjewa, który dał początek wsi Łuby-Kowalewo. Posiadacze Drożęcina sprzedali ok. 1416 r. Komorowskim z Komorowa część gruntów Drożęcina, na których powstała osobna osada Drożęcin-Komory. W latach 1415-1426 powstały zalążki wsi: nad dolną Czetna: Śmiarowo-Żarnowiec (1421 r., odsprzedaż w 1437 r.), Włodki-Łosowa Przystań (1422 r. - Włodek z Partniewa w ziemi ciechanowskiej); nad dolną Skrodą i Puzowstokiem: Cwaliny Duże (1418 r. Racibor i Cwalina z Karwowa), Mściwuje-Puzowstok (przed 1429 r. Mściw z Karwowa), Łosiewo (przed 1419 r. - Jakub, późniejszy Kisielnik w latach następnych kilka razy zmiana właściciela), Janowo (ok. 1416 zapewne Jan Szczkwany), młyn na Skrodzie (jest 1429 r. - zapewne późniejsza Ruda-Skroda); nad Pęzą: inne Rogienice (1418 r., później odsprzedane, dopiero po 1435 r. Gąsiorowscy dali początek wsiom Rogienice Piaseczne i Rogienice-Wypychy i rodowi Rogińskich), Wysokie (przed 1425 r., odsprzedaż w 1425 r. - Modzel, Piotr, Dawid i Święchna z Domiszewa); nad górną Dzierzbią i Złotymstokiem: Rogale Wielkie-Dzierzba ,1416 r - Jan i Maciej z Budkowa k. Płocka), Sokoły-Wielkawieś-Dierzbia (ok. 1416 r.), Miesiołki-Dzierzbia, przed 1421 r. - Wojciech Łysa-świnia z Dobrosielic k. Płocka), Cedry-Złotystok (1424 r. - Cedro z Karwowa), Rostki-Swidrówostrów (1421 r., odsprzedaż w 1425 r. - Tomasz z Rostek); nad Białymstokiem: Dzięgiele-Białystok (ok. 1416 r. - Piotr, Więcław, Adam i Tomasz z Dzięgielewa k. Płocka), Konopki-Białystok (1424 r. - Jan Konopka z Konopek; na włókach dodanych powstały później Konopki-Monety, Konopki-Seroki, Konopki-Wsoły, Konopki-Kałatki), Zabiele-Wierzch Białystok (może ok. 1416); nad Łabną i Gromadzynstokiem: Gromadzynstok (ok. 1416 r., odsprzedaż w 1428 r. - Mikołaj z Suchcic i Bądkowa k. Ciechanowa, później Gromadzyn Stary i Gromadzyn-Wykno), Czernice-Bogumiłowo (są w 1421 r., odsprzedaż w 1435 r. - Ścibor z Czernic), Pachuczyn-Czernice (przed 1427 r., odsprzedaż w 1427 r. - Paweł zwany Pachuczym z Czernic), Tyszki-Łabno (1421 r. - Andrzej z Tyszek nad Ruźcem), Danowo (przed 1425 r., odsprzedaż w 1434 r. - Borzym, Gotard, Andrzej, Janusz, Falęta i Jakusz z Ropeli k. Ciechanowa), Wszebory (1425 r. - Wszebor Załusek), Tyszki-Wądołowo (1426 r. odsprzedaż w 1436 r. - - Wojciech Przedbor z Tyszek), Żebry (na części Wykowa i Danowa nad Wykowstokiem, w 1426 r. - Mścisław z Żebrów); wzdłuż granicy nad rzeką Wincentą: Glinki (ok. 1420 r. - Bogusław, Jasiek, Dobiesław z Glinek), Okurowo-Młodzianowo, Filipki-Łowczewo Wielkie i Małe (1421 r. - z Budkowa), Kumelsk (przed 1420 r. - Jakub z Modzeli ze Slasów-Jurzyna), Truszki (przed 1428 r. - Krystyn Truszk, później powstały tu trzy wsie - Truszki-Kusze, Truszki-Patory i Truszki-Zalesie); nad Ponikłymstokiem Kowalewo-Ponikłystok (przed 1421 r. - bracia z Drozdowa k. Płońska), a nad Wiszowatymstokiem Wiszowate (przed 1424 r., potem parę razy zmiana właściciela) i Kossaki-Bujnowo odsprzedaż w 1435 r. - Mroczek Kossak z Muraw k. Ciechanowa nad górną Skrodą: Sulimy-Lenarty (przed 1449 r.), Grabowo (1429 r.), Guty (przed 1421 r.). Gutowie z Gut k. Różana, później na podział na trzy wsie Guty Stare, Guty-Poddenki i Guty Podleśne. Osadnictwo polskie zatem dotarło do granicy pruskiej, za którą Krzyżacy dopiero zaczęli przygotowywać i realizować akcję osadniczą. W 1424 r. wysłali komisję do zbadania, gdzie są na ziemiach miedzy Piszem, a granicą miejsca nadające się do lokowania wsi, przede wszystkim wyszukiwano dąbrowy, gdyż jak pisali komisarze krzyżaccy, tylko takich żądali dla osiedlenia się. Pierwsze wsie zaczęli lokować dopiero w 1428 r. (Bełcząca, Biała, Kumelsko, Lisaki, Sokoły, Kowalewo Pożegi, Orlewo, Szymany itd.), w których osiedlali wyłącznie Polaków (w tym także drobne rycerstwo) z Mazowsza na różnych prawach (na czynszu, na zwykłej służbie i na służbie wojennej). Wszystkie też wsie otrzymały polskie nazwy. W latach następnych, z przerwą w latach 1431-1435 z powodu walk z Polską, powstały dalsze wsie. Kolonizacja w państwie krzyżackim stanowiła konkurencję dla osadnictwa na Mazowszu i zabrała też trochę osadników z ziemi łomżyńskiej, którzy porzucając nadania przenosili się do Prus. Są wzmianki o tym w aktach nadań dla ich następców, np. w 1425 r. nadano 2,5 włóki w Długimstoku (stały się one częścią wsi Popki) po ucieczce Mikołaja Piątka do Prus (Metryka Mazowiecka). Mazowszanie licznie osiedlając się w Prusach pod panowaniem krzyżackim dali początek Mazurom. Przenoszenie się Mazowszan do Prus, jak i wojna z Krzyżakami nie wstrzymały postępu zagospodarowywania Zanarwia, rozwoju osadniczego i demograficznego wewnątrz miejscowych wsi, a nowy układ graniczny zawarty w 1437 r. między ks. Władysławem a Krzyżakami dokładniej wytyczył w terenie granicę państwową. Do roku 1426 powstały więc zalążki prawie wszystkich wsi w północnej, zanarwianskiej części ziemi łomżyńskiej (pomijając Zagajnicę - Puszczę Kurpiowską). W tych też latach założono również większość wsi w sąsiedniej ziemi wiskiej, ale tu kolonizacja trwała jeszcze parę lat dłużej i była kilkakrotnie wznawiana (w latach 1471-1474, 1490-1494 i 1524-1525). Do postępu zasiedlania zanarwiańskiej części ziem przyczyniła się też lokacja jedynego tu miasta. Wybór padł na miejsce drogi z Łomży do Pisza przez bagnistą dolinkę rzeczki. Założono tu miasto Kolno. Najpierw powołano wójta, a następnie ks. Janusz I, bawiąc w Łomży, w 1425 r. nadał Kolnu prawo miejskie z takimi samymi wolnościami, jakie mają inne miasta mazowieckie. W nieznanym czasie w Kolno właczono wieś Łabno, która stała się jego przedmieściem. W Kolnie mieszkali nieraz książęta mazowieccy w czasie objazdów Mazowsza i w drodze na polowania do puszczy Zagajnicy. Następnie w Kolnie zaczęły odbywać się roki sądu ziemskiego (księgi sądowe koleńskie znane były w 1443 r.). Kolno stało się ośrodkiem powiatu koleńskiego w ziemi łomżyńskiej. Z początkami Kolna wiąże sią niejasna sprawa Starego Kolna. Najstarsza wzmianka o Starym Kolnie pochodzi dopiero z 1444 r.: circa ripam opud molendinum circa Colno antiauum. Według późno zapisanej tradycji, mającej poparcie w terenie, Stare Kolno znajdowało sią nad Pissą między Górszczyzną a Waśkami. Nie wiadomo czy wcześniej była wieś Kolno czy najpierw tu lokowano miasto. Położenie Starego Kolna na uboczu od głównej drogi raczej przemawia przeciwko tej drugiej wersji. Być może właśnie lokacja miasta spowodowała przeniesienie nazwy Kolno na nowy obiekt osadniczy - na miasto. Po roku 1426 w północnej części ziemi łomżyńskiej (pomijając Zagajnicę, którą kolonizowano dopiero w drugiej połowie XVII w i w XVIII w.) założono już niewiele wsi, głównie w wyniku działów rodzinnych.
8. Rozwój osadnictwa między Czerwonym Borem, a wschodnią granicą Mazowsza w latach 1411-1424
Po zwycięstwie grunwaldzkim rozwinęła się również na wielką skalę kolonizacja ziem między Czerwonym Borem a wschodnią, dopiero utrwalającą się granicą władania książąt mazowieckich. Zabiegi o odzyskanie utraconych wschodnich ziem mazowieckich w obliczu jeszcze istniejącego niebezpieczeństwa krzyżackiego mimo Grunwaldu i ze względu na delikatną sprawę stosunków polsko-litewskich nie powiodły się. Ks. Janusz poza tym utracił ponowanie na rzecz Litwy nad sąsiednimi ziemiami (drohicką, bielską, suraską i mielnicką). Sztuczną granicą polityczną między panowaniem mazowieckim, a litewskim przecięto puszczę Łętowo, jednolity obszar ziem od ujścia Śliny (do Narwi) po ujscie Nurca do Bugu, co w konsekwencji miało w przyszłości zbliżyć do Mazowsza osadnictwo ruskie z domieszką litewskiego. Ks. Janusz I, rozdając lub sprzedając po 10 i więcej włók, głównie w latach 1411-1424, dał początek prawie wszystkim znajdującym się tu wsiom. Osadnictwo wkroczyło w głąb puszczy Łętowo, posnunęło się wzdłuż wschodniego brzegu Wielkiej Bieli aż do rzeki Śliny i granicy z W. Ks. Litewskim. Można nawet z dat nadań wnioskować, że w pierwszej kolejności ks. Janusz chciał osadzić ziemie nad granicą aby mocniej utrwalić swe władanie w pogranicznej puszczy. Jeszcze w XVI w., w czasie sporów granicznych z Litwą, przedkładano przywileje ks. Janusza I i Bolesława IV jako dowód, że wsie pograniczne założyli książęta mazowieccy więc leżą one na Mazowszu. Już w 1413 r. ks. Janusz nadał Jakuszowi, Andrzejowi i Marcinowi za ich wieś Targonie w pow. ciechanowskim 40 włók na samym skraju ziemi łomżyńskiej, tuż przy granicy z W. Ks. Litewskim nad rzeką Śliną w pobliżu jej ujścia do Narwi. Powstała tu najpierw jedna osada o nazwie Ślina, a później przez działy rodzinne i odsprzedaż części gruntów kilka wsi o wspólnej nazwie Targonie. Koło tego roku tenże książę nadał Giedejtowi, Marcinowi i Michałowi z Kobylina k. Ciechanowa, Prusom z pochodzenia, w sąsiedztwie 60 włók nad rzeką Śliną. W 1439 r. dodano im 10 włók. Dali oni początek dużej wsi Zawady i ufundowali ci Giedejtowie Zawadzccy kościół w Zawadach (jest w 1448 r.) W 1420 r. ks. Janusz wystawił przywilej Janowi i Maciejowi z Łasi k. Różana, też Prusom z pochodzenia, 30 włók zwanych Toczyłowo nad Narwią. Powstała tu wieś Łaś-Toczyłowo. Te spore nadania miały umożliwić powstanie dużych ludnych wsi, zabezpieczających panowanie mazowieckie nad Śliną i na ważnych drogach z Wizny i Łomży do Tykocina i na ziemie nad środkową i górną Narwią. Obie drogi właśnie tu się schodziły. Wiązało się to też z dążnością Janusza I do odzyskania utraconego powiatu goniądzkiego i Tykocina, który Janusz I - chwilowo ok. 1424 r. odzyskał, lecz wkrótce w 1427 r. utracił. Nadania, wymierzane dalej od granicy lub drogi do Tykocina, były już przeważnie 10-włókowe. W północno-wschodnim kącie między Wielką Bielą, Narwią i przy granicy W. Ks. Litewskiego powstały wsie: Chlewiotki-Wądołowo (dziś Chlebiotki Stare i Nowe; 1415 r - Chlewiotka z innymi z Drążewa k. Ciechanowa, później Strękowo-Góra od jednego z kolejnych właścicieli - do 1441 r. - Jana Strąka z Brulina, Ślasy-Łopieniste ok. 1417 r - Szczepan ze Slasów k. Ciechanowa, Zambrzyca (ok. 1420 r. - Maciej i Wielisław z Kołaków dostali 60 włók, na których następnie powstało 6 wsi Zambrzyca, Cibory (przed 1421 r. - Cibor z Kołak, później grupa wsi Cibory), Jawory (1421 r. - Tomasz Jawor), Ożary-Zambrzyca i Ożarki-Olszanka (1421 r. - Ożar z Czernic k. Ciechanowa), Konopki-Koprzywnica (1421 r. - Sądek z Konopek), Konopki-Klimki (1422 r. - Klemens z Konopek), Dębniki (przed 1422 r.), Wieluny nad Rudnymstokiem u źródeł Olszanki (1423 r., później Duchny-Wieluny), Czochanie-Góra i Czochanie-Świętki (przed 1423 r. - Więcław i Swiętosław), Maleszewo (przed 1423 r., odsprzedaż w 1424 r., później dwie wsie Maleszewo-Łynki i Maleszewo-Perkusy). Istniejące przed 1410 r. Ciepłestoki po przejściu w ręce Kossaków z czasem zmieniły nazwę na Kossaki (później grupa wsi Kossaki). Nad Kołomyją i Kołomyjką były starsze wsie Wiśniewo (Wiśniówek-Wiertycze-Kołomyja) i Kołomyja, którą (50 włók) książę nadał w 1414 r. Piotrowi, Mikołajowi i Michałowi z Sobieszczek k. Zakroczymia za Sobieszczki. Na tych włókach osiadły osobne wsie Kołomyja Wielka, Kołomyja Stara (Kołomyjką). W 1418 r. Stanisław i Andrzej z Sobieszczków, otrzymawszy 20 włók zwanych Czarnowo, dali początek wsi Undy-Czarnowów. Ponadto nad Kołomyją i w jej okolicy powstały: Lasy-Lipno w lesie Lipno (ok. 1417-1420 r. Gotard ze Slasów k. Ciechawa), Gronostaje Puszcza (1422 r. Damian i Mroczek Gronostaj Pątków), Pruszki-Zalesie (1422 r. - Maciej i Andrzej z Pruszków-Jabłoni), Mieczki-Małystok (1423 r. - Niemierza i Grzymek z Puchał dostają 10 włók in Malestoki), Kossaki Borowe na części Czarnowa w Moczydle i Lipnikach (1424 r. - Włodek, Michał, Tomasz i Wisław z Czarnot-Kossaków koło Ciechanowa), Cholewy-Kołomyja na części Wiśniówka (1428 r. - Kołomyjscy herbu Cholewa, ale osiadł tu tylko jeden z nich, Stanisław Cholewa). Teren Dobrochowic podzielony został na kilka części. Około 1414-1420 r. ks. Janusz nadał 20 włók w Dobrochowicach Michałowi z Krajewa, a inne części nabyli w 1428 r. Piotr i Szczepan z Bieńków herbu Łada (dali tu początek wsiom Łady Polne i Borowe) i Przybysław z Rostków herbu Szeliga (dał tu początek wsi Szeligi-Dobrochy-Leśnica). Obok nad Leśnicą i w jej pobliżu powstały zalążki wsi: Pęsy-Lipno w lesie Lipniki (ok. 1417 - Stanisław, Mikołaj i Piotr z Pęsów k. Raciąża), Krusze-Łubnice i Łubnice-Krusze (1426 r. - Andrzej z Kruszewia z synami), Leśnicą (ok. 1417 r., później odsprzedaże; Zanie-Leśnica od Jana Zani, który je wziął w końcu XV w. od Czacha Kołaka w zamian za włóki nad Dębem, tj. za późniejsze Czosaki), grupa wsi Gosie (od Gotarda z Milewa: 1411 r.? - Gosie-Leśnica, 1426 r. - Gosie-Małystok-Otole, 1436 r. - Gosie-Sokolałąka). Nad rzeczką Jałbrzykówstok osiedli w 1415 r. na 20 włókach Michał, Wojciech, Gosław i inni z Drążewa w pow. ciechanowskim. Powstały tu wsie Koziki-Jałbrzykówstok i na części ich założone przez Konopków Konopki-Jałbrzykówstok. Nad rzeczkami Dąb i Dąbek powstały: Cieciorki-Dąb (ok. 1415 r. -Wit z Cieciorek k. Płońska, późniejszy wójt zambrowski), Gardlino-Dąb (ok. 1415 r.), Wiśniewo-Dąb (przed 1417 r.), Kołaki Stare Kościelne, Kołaki-Czachy i Kołaki-Gunie-Ostrów (ok. 1416 r. - Wojciech z Kołaków-Jaćwiężyna, tj. z Kołak Starych k. Przasnysza), Cwikły-Dąb (ok. 1417-1422 r.), Łętowo-Dąb (1422 r. - Marcin z Gumowa), Głodowo-Dab (1422 r., odsprzedaż w 1424 r.), Sanie-Dąb (przed 1421 r. - Marcin Kołak ojciec Sambora Kołaka i Tomasza), Czarnowo-Dąb (1429 r. - Stanisław i Andrzej z Czarnowa), Rzębiki (przed 1432 r. - Jan Rzębiejka). Nad rzeczką Jabłonią i jej dopływami Brzeźnicą, Zambrzycą, Prątnikiem, Sulkowstokiem, Bełczącymstokiem powstały: Poryte-Jabłoń (przed 1417 r. - Piotr Modzel), Pruszki-Jabłoń (przed 1419 r.), Krajewice-Płoskie (przed 1416 r. - założone przez Płoskich z Płoskiego k. Ciechanowa, później grupa wsi Krajewo), Zakrzewo (przed 1422 r.), Rykacze-Sulkówstok (przed 1422 r.), Długobórz (przed 1422 r., następnie odsprzedaże), Laskowo-Jabłoń (1422 r. - gwiętosław z Sierzput, później Laskowiec Stary i Nowy), Sędziwuje-Prątnik (ok. 1422 r. .- Sędziwój z Nasierowa k. Ciechanowa), Stawiska (ok. 1423 r., później książęca wieś Wola Zambrowska), Braciszewo-Mały Brok (przed 1424 r., później Brajczewo), Faszki (przed 1425 r.), Wdziękoń-Jabłoń (przed 1428 r.), Swirczewo Siedlisko (1428 r., przez odsprzedaż .w 1439 r. Maciejowi z Krajewa nowa nazwa - Krajewo Białe-Jabłoń), Faszcze-Jabłoń (przed 1434 r.), Rębiszewo nad Zambrzycą (przed 1424 r. - Jan i Mikołaj z Rębiszewa, później dwie wsie Rębiszewo-Zegadły i Rębiszewo-Studzianki). Nie zachował się przywilej fundacyjny i erekcyjny rozległej parafii Zambrów (jest w 1445 r.). Wykaz wsi w akcie erekcyjnym byłby bardzo ważnym źródłem dla badań nad tą częścią ziemi łomżyńskiej.
9. Ostatnie większe nadania, dalszy wewnętrzny rozwój osadnictwa i jego przemiany; założenie miasta Zambrowa
Po śmierci ks. Janusza I (zm. 8 XII 1429 r.) jego następcą został wnuk Bolesław IV (1429-1454), który w pierwszych latach swego panowania, jako niepełnoletni, nie kontynuował działalności swego wielkiego dziada. Dopiero po podjęciu samodzielnych rządów wznowił akcję kolonizacyjną, ale w bez porównania mniejszym zakresie, większość bowiem ziem przeznaczonych pod osadnictwo była już rozdana. Znaczną część jego przywilejów stanowią potwierdzenia sprzedaży nadań lub są ponowieniem wcześniejszych nadań. Ks. Bolesław IV przede wszystkim rozdał ostatnie większe resztki ziem nadających się do zasiedlenia na granicy dóbr biskupów płockich i ziemi nurskiej nad rzeką Łętownicą. Dał je przeważnie potomkom pierwszych osadników w pobliżu osiadłym. Powstały tu wtedy zalążki wsi: Zagroby-Łętownica (1435 r. - Sławek i Świętosław ze Śledziów herbu Zagroba), Bełczącystok (1436 r., później przez odsprzedaż Grzymały-Bełczącystok), Sasiny-Łętownica (1437 r. - Sasin z Baczów herbu Lubicz), Wądołki Wierzch Prątnika (1437 r. - później trzy wsie Wądołki). Rozdał też ostatnie ziemie w kącie między granicą podlaską, a rzekami Dębem i Jabłonką, na których powstały wsie: Zalesie (1432 r., po odsprzedażach - nowa nazwa Szczodruchy-Zalesie od Szczori może z Zakrzewa), Czosaki-Dąb (1432 r., po odsprzedażach powstała w końcu XV w. od Czacha Kołaka). Porozdawał też resztki (między już istniejącymi wsiami), które nie były jeszcze nadane albo wróciły do księcia. W 1435 r. dał 15 włók lasu Łętowo Bartłomiejowi z Kruszewia. Na włókach tych w 1462 r. powstało Leśniewo, (późniejsze Podłatki-Leśniewo i Małe) tak nazwane od Andrzeja z Kołak zwanego Podjadkiem. Dokument z 1436 r. dla Piotra Puchały i jego syna Mieczka z Puchał dotyczący wsi Mieczki-Małystok być może był tylko odnowieniem nadania z 1423 r. Zapewne też tylko odnowieniem nadania był przywilej z 1431 dla wsi Mężenin. W 1435 r. tenże książę nadał koło Wielkiej Bieli (bagna Wizna) Adamowi z Morzyć 10 włók lasu Grabowiec (powstały tu wsie Grabowo Stare i Nowe), a w 1439 r. obok 10 włók nad rzeką Jaworówką Sądkowi i Klemensowi z Konopek (powstały tu Konopki Leśne-Jaworówka). Ponadto ks. Bolesław IV pododawał niektórym wsiom jeszcze po kilka, a nawet 10 włók, np. wsiom Krajewo, Łaskowo, Rykacze, Łętowo-Dąb, Wdziękoń. Na niektórych dodanych gruntach z czasem powstały odrośle starszych wsi. Kształtujący się po wschodniej stronie Czerwonego Boru odrębny region osadniczy, odległy od istniejących miast, wymagał własnego bliskiego ośrodka handlu i produkcji rzemieślniczej. Stała się nim książęca wieś Zambrowo położona na zachodnim skraju tego regionu, ale na drodze z Łomży do Nuru. Była to wówczas jedyna miejscowość, jaka tu pozostała w rękach książęcych. Kiedy Zambrów stał się miastem nie można dokładnie ustalić. Wbrew twierdzeniu S. Pazyry, Zambrów w 1430 r. był jeszcze wsią, a wzmiankowane w tym roku wójtostwo było jeszcze wiejskim. Wystawianie nielicznych dokumentów przez księcia w Zambrowie od 1437 r. też nie dowodzi, że od tego roku Zambrów już był miastem. Książęta wystawiali dokumenty także w swych dworach wiejskich, a taki mógł być w Zambrowie. Dla rosnącej liczby szlachty potrzebne było także bliskie forum sądowe, które umieszczono w Zambrowie i utworzono powiat zambrowski. Najstarsza znana, a dziś nie istniejąca, księga ziemska zambrowska rozpoczynała się rokiem 1445; może właśnie koło tego roku Zambrów stał się miastem. W 1479 r. ks. Janusz II nadał mu dwa jarmarki, a w 1523 r. jeszcze trzy. W 1538 r. Zambrów otrzymał od króla Zygmunta Starego odnowienie zniszczonego w czasie wojny pruskiej przywileju nadania prawa chełmińskiego. Przy rozdaniu większości ziem książęta mazowieccy mogli już tylko kupować, sprzedawać lub zamieniać drobne resztki nierozdanych ziem książęcych, ale nie było to korzystne dla ich skarbu i tylko nadzwyczajne okoliczności mogły skłonić księcia do rezygnacji z własnej wsi - mało nawet odwrotnie, że książę z różnych powodów odbierał część nadań. Rządzący sąsiednią ziemią wiską ks. Władysław I (1435-1455) brał sporo wsi, chcąc z nich stworzyć nowe kompleksy dóbr książęcych, m.in. w 1435 r. wyrokiem sądu najwyższych urzędników odebrano Junoszy Piątnicę. Do księcia też wróciły Stawiska (Wola Zambrowska). W 1437 r. ks. Bolesław IV dał 40 włók gruntów Lachowa Kiełczowi z Kołaków-Jaćwiężyna k. Przasnysza za jego wieś Męczki, którą wcielił do miasta Janowa. Powstały tu Kiełcze Stare i Kiełcze-Kopki. Samą wieś L a c h o w o nadał w 1441 r. Janowi z Rzyci Rzyckiemu, późniejszemu staroście i pisarzowi łomżyńskiemu, przodkowi Lachowskich. W 1457 r. książęta Konrad, Kazimierz, Bolesław i Janusz nadali Stanisławowi, synowi zmarłego Sobiesąda z Kleczkowa, 10 włók między Żyznowem i Szablami, które miały otrzymać nazwę Stanisławowice. Powstała na nich wieś Zawady. Nowe możliwości dla Mazowsza ponownie się otwarły, gdy ks. Bolesław IV objął w 1440 r. ziemie drohicką, suraską, bielską i mielnicką. Poczynił też w nich krótkotrwałe nadania, gdyż wkrótce Litwa zbrojnie ponownie je zajęła. Po utracie tych ziem niektórzy tu obdarowani panowie mazowieccy wrócili na Mazowsze i otrzymali rekompensatę za pozostawione majętności. W 1450 r. ks. Bolesław IV nadał Borucie z Falęt (k. Warszawy) wieś W y k o w o z dużym nadziałem ziemi w zamian za utracone na Podlasiu dobra Siemięcice (Siemiatycze) i za utracenie zarządu ziemiami drohicką i brańską. Jego synowie Boruta, Stanisław, Dzietrzych (Wietrzych) i Maciej dokonali w 1471 r. podziału nadania i częściowo je odsprzedali. Maciej sprzedał w 1472 r. swe 10 włók, tylko częściowo wykarczowanych, Abrahamowi, Pawłowi i Mikołajowi z Rupina (k. Różana), którzy założyli na nich Rupin. Wietrzych sprzedał w 1482 r. 10 włók w Wykowie-Brzozowo Pawłowi i Mikołajowi z Okurowa, którzy dali poczatek Okurowo-Brzozowo. Wreszcie w 1490 r. Dzietrzych w Wykowie odziedziczył część dziedziny Białosuknie z brzegiem rzeki po bezpotomnym bracie Stanisławie, braciom Piotrowi i Mikołajowi z Górek (k. Kisielnicy). Powstała tu wieś Górskie-Wykowo. Na pozostałych ziemiach Wykowa była wieś Wyko-Wincenta i powstały Bialiki, a potomkowie zamożnego urzędnika książęcego Boruty z Falęt i Siemiatycz, chorążego łomżyńskiego, herbu Rogala, Wykowscy spadli do rzędu drobnej szlachty. Późniejszym większym znanym nadaniem było nadanie w 1473 r przez ks. Janusza II Mikołajowi i Szczepanowi, synom Więcława i ich bratankom Janowi i Stanisławowi synom Andrzeja z Chorzeli, 10 włók puszczy Łętowo nad rzeką Sulkowstok za ich wieś Chorzele k. Przasnysza, młyn i kuźnię żelaza. Na nowym miejscu założyli oni wieś Chorzele-Sulkowstok. Być może ostatnim nadaniem (lub tylko ponowieniem nadania) było nadanie w 1493 r. Mikołajowi Grochowi z Mierzeńca (k. Pułtuska)podkoniuszemu książęcemu, 24 włók w Pogorzelu, na których powstała wieś Grochy-Pogorzel. Wraz z tymi nadaniami i karczunkiem na poprzednich nadaniach przestała istnieć puszcza Łętowo w części łomżyńskiej. Pozostały po niej liczne niewielkie laski między wsiami szlacheckimi i największy z nich las między Wolą Zambrowską, a Wierzbowem-Zambrzycą. Te nieliczne nadania z końca XV w. w zasadzie zakończyły pierwszy, najważniejszy okres w dziejach osadnictwa ziemi łomżyńskiej - założenie podwalin pod większość wsi. Przy ustalaniu daty założenia wsi należy pamiętać, że data nadania ziemi nie jest równa dacie założenia wsi. Niektóre bowiem nadania otrzymały przywilej z opóźnieniem, a z kolei inne nadania długo czekały na zasiedlenie. Nie wszystkie bowiem nadania bywały od razu zasiedlone. W ciągu nieraz kilkudziesięciu lat zmieniały one, przez sprzedaż, swych właścicieli nim ostatecznie jeden z nich zdecydował się osiąść na stałe. Stąd też występuje duża rozbieżność między nadaniami, a czasem zasiedlenia niejednej wsi, np. przed 1424 r. książę nadał Nasierowskim z Nasierowa w pow. ciechanowskim 30 włók nad Trzabką, które w 1424 r. Wojciech, Jan i Mścisław z Nasierowa odsprzedał Andrzejowi z Nasierowa, a ten je w 1437 r. sprzedał Mikołajowi z rodu Jastrzębskich herbu Bujno. Sasin, Falisław i Marcin (Baczę Suche), odkupując w 1443 r. od Żochów 10 włók nad Rzeźnicą, dali początek wsi Baczę Mokre. Jeden z bliskich ludzi ks. Janusza I, Scibor z Sąchocina, otrzymane od tego księcia nabytki na wschodnim Mazowszu odstąpił w 1415 r. Drążewskim z zachodniego Mazowsza za ich wieś Drążewo w pow. ciechanowskim, chcąc tę wieś włączyć do swych dóbr. Wskutek tej zamiany i przeniesienia się od razu 6 Drążewskich z rodzinami powstały w różnych miejscach trzy wsie: Koziki-Wądołowo, Koziki-Jałbrzykówstok i Chlewiotki-Wądołowo (Chlebiotki Stare i Nowe). Poszli od nich Jałbrzykowscy, Kozikowscy i Wądołowscy herbu Grabie. Część nadań, niewielka, wracała do księcia, który je ponownie nadawał lub sprzedawał, np. nadał ponownie 5 włók nad Ponikłymstokiem (dopływem Wincenty) po Macieju i Janie z Drozdowa, którzy przed 1440 r. zbiegli do Prus; powstało tu Kowalewo. Posiadanie wcześniejszego nadania w pobliżu nowo nabytych gruntów nie sprzyjało ich szybkiemu zasiedleniu, np. Piotr i Mikołaj z Górek (k. Kisielnicy) od 1490 r. posiadali część gruntów Wykowa, ale jeszcze w 1500 r. ich nowej wsi (Górskie) tu nie było, choć grunta te już w większej części wykarczowano. Oprócz wsi, w ich obrębie i poza nim, nieraz z dala od terenów zasiedlonych powstało w XV i w początku XVI w. sporo młynów nawet nad małymi rzeczkami, obfitszymi wówczas w wodę. Wody ich zatrzymane jazem w niewielkim stawie dawały wystarczającą siłę do poruszania młyna przynajmniej w pewnych okresach. Na większych rzeczkach i na rzekach (na Pissie, Skrodzie, Pęzie, Łabnie, Łomżycy, Orzu, Ruziu, Gaci, Jabłoni itd.) zakładano większe stawy młyńskie, stanowiące zarazem stawy rybne. Młyny na stawach były korzeczne (nasiębierne). Nad barwią i częściowo na Pissie stawiano młyny walne (podsiębierne), pływające - łodne, na wagach - przyczepione łańcuchami i na brzegu. Największe skupiska młynów powstały dokoła Łomży (8), Nowogrodu (10), Kolna (9). Tworzyły one poważne ośrodki młynarskie, pracujące także na potrzeby piwowarstwa (słodów), sukiennictwa (folowanie sukna) i budownictwa (tarcie desek) Najwięcej młynów (11) było nad Pissą na granicy Zagajnicy. Jeden z młynów na Skrodzie już był w 1429 r. Większość z tych młynów przetrwało do XX w. Pierwsze przestały istnieć w XIX młyny pływające na Narwi. Nadbrzeżne ich resztki niedawno były widoczne w czasie niskich stanów wody na Narwi (np. po młynie Piotra i po młynie u św. Wawrzyńca pod Łomżą). Z niektórych osad młyńskich, przede wszystkim nad Pissą, wyrosły wsie, zamieszkane przez potomków młynarzy (np. Wąski, Ptaki). Jednym z najstarszych młynów pod Łomżą był młyn na rzece Łomżycy zwany Lasocin, do którego zapewne odnosi się akt sprzedaży z 1417 r. Od pierwszej połowy XVI w nosił on nazwę Kraska od młynarza Stanisława Kraski. Na miejscu powstałej przy nim w XIX w. wsi znajduje się dziś łomżyńska dzielnica przemysłowa. Wielki wzrost zapotrzebowania na żelazo w związku z rozwojem osadnictwa, rolnictwa, budownictwa, rzemiosła, eksportu rzecznego, przyczynił się do powstania w pobliżu miejsc występowania rudy darniowej pierwszych rud (rudni, kuźnic) żelaza, tj. małych zakładów hutniczych, poruszanych energią spadku wody. Najstarszą znaną była ruda położona na skraju Zagajnicy nad Skrodą, wzmiankowana po raz pierwszy w 1461 r. - Ruda Skroda, założona przy młynie istniejącym już w 1429 r. W czasie karczowania puszczy pod nowe wsie czynne były też liczne smolarniarnie, potasznie. Były one też w Zagajnicy, ale nie były to stałe osady - po pewnym czasie przenosiły się one na inne miejsce. Spod osadnictwa wyłączono i pozostawiono jako własność książęcą nieurodzajny pofalowany teren Czerwonego Boru, Bór Jednaczewski, bagienne lasy i piaszczyste bory między Wielką Bielą a Narwią (nazwano je Puszczą Zambrowską) oraz wielki obszar puszczański od granicy krzyżackiej do Narwi na zachód od Pissy i Skrody, który celowo zastrzeżony (zapowiedziany, zagajony) otrzymał nazwę Zagajnicy (dziś Puszcza Kurpiowska). Utrzymaniu nietkniętej Zagajnicy sprzyjały kiepskie w niej gleby (zandry, piaski, żwiry) i liczne bagna i torfowiska. Jej naturalnym przedłużeniem za granicą krzyżacką była Puszcza Piska: również niezasiedlona. Czerwony Bór, Puszcza Zambrowską, Bór Jednaczewski i Zagajnica miały dostarczać ze swych borów i lasów drzewo, zwierzynę łowną i futra, a Zagajnica miała być przede wszystkim miejscem polowań książęcych. Dlatego też w jej wnętrzu postawiono myśliwskie dwory książęce: Krusko nad jeziorem Krusko, Szkwa i Rososza (Rozoga). Na pograniczu puszczy był jeszcze dwór w Czerwonym (stał zapewne na grodzisku zwanym Starym. Wraz z rozwojem zarządu dobrami książęcymi podzielono puszczę na kilka części, które otrzymały osobne nazwy. Część wschodnia nosiła nazwę Zagajnicy Łomżyńskiej, w której wyróżniano Zagajnicę Nowogrodzką i Zagajnicę Koleńską. Część zachodnia zwana była Zagajnicą Ostrołęcką a północno-zachodnia, podporządkowana starostom przasnyskim, Puszczą Przasnyską lub Płodownicą. Tej część, później wyodrębniona otrzymała nazwę Puszczy Chorzelskiej. Skrawek południowo-zachodni przydzielony staroście w Różanie nazwano Puszczą Różańską. W Zagajnicy gospodarowali jako bartnicy, rybacy i myśliwi, chłopi ze wsi książęcych pod Łomżą, Kolnem, Nowogrodem, Ostrołęką, Różanem, Przasnyszem i Chorzelami oraz mieszczanie. Głównym ośrodkiem mieszczan-bartników na wschodzie był Nowogród i Kolno a na zachodzie Ostrołęka. Również drobna szlachta miewała swoje barcie w Zagajnicy i Czerwonym Borze jak też w swoich lasach. Dochód z danin miodowych sporo znaczył w budżecie książąt. Sprawy bartne nadzorował starosta bartny i sąd bartny. Do puszczy można było udawać się tylko za zgodą odpowiednich urzędników książęcych i za wiedzą stróżów pilnujących z ich ramienia puszczy. W głębi Zagajnicy w XV w, nie było żadnej stałej osady rolnej. Były w niej tylko myśliwskie dwory książęce oraz szałasy i budy zamieszkiwane tylko okresowo w czasie zajęć puszczańskich bartników, rybaków, myśliwych, kosiarzy, drwali, smolarzy, popielarzy. Jeszcze długo w XV w. cała ziemia łomżyńska miała charakter puszczański, większość jej obszaru pokrywała puszcza, którą stopniowo wypełniały wycinane w niej polany, na których pierwsi osadnicy wznosili swe zabudowania i zakładali pola uprawne. Jeszcze długo wsie łomżyńskie, z wyjątkiem dużych wsi chłopów książęcych, były niewielkimi osadami, rozproszonymi wśród lasów i borów, pokrywających większość obszaru nadanych ziem. Dokument erekcyjny parafii w Rzekuniu z 1413 r. podkreślił, że Rzekuń leży w puszczach (in nemoribus). W księdze ziemskiej łomżyńskiej w 1431 r. zapisano, że hereditas Petri dicti Lada jest in lerica. W akcie z 1440 r., którym Gabriel Proszek syn Jakuba sprzedawał Sędziwojowi z Nasierowa swą część dziedzictwa nad rzeczkami Jabłonią i Dąbkiem zaznaczono, że leży ono in nemoribus. Także liczne przywileje nadań i akta sprzedaży mówią, że nadawane włóki są położone w puszczy, albo w ogóle określa się je jako, puszczańskie mansi nemoris. Pierwsze dokumenty nadań lub sprzedaży podają tylko ogólnikową lokalizację włók przez podanie położenia w stosunku do nazwy rzeczki po obu jej brzegach lub po jednym brzegu, przy jej źródłach lub przez wymienienie nazwy lasu, bagna czy innego miejsca w puszczy. Późniejsze nadania, gdy już powstały pierwsze osiedla, opisują granice nadania, wymieniając sąsiadów z imienia, a czasami podając już nazwy sąsiednich wcześniej założonych wsi (dotyczy to przede wszystkim sąsiedztwa z wsiami chłopów książęcych i pańskich). Uformowana w XV w. sieć osadnicza w ziemi łomżyńskiej nie miała jednakowej gęstości. Na ziemiach należących do księcia i do dużych dóbr pańskich wsie były rzadziej rozmieszczone i od samego początku były duże. Wsie chłopów książęcych i pańskich zakładano jednorazowo. Otrzymywały one duży areał gruntów, rozdzielany od razu większej liczbie osadzanych chłopów (kmieci, zagrodników). Wymierzano w nich po 3 pola, a w każdym polu tyle nadziałów, ilu miało osiąść chłopów. W jednym polu, najczęściej na polu środkowym (zwanym też siedzącym) nad rzeczką wznoszono budynki mieszkalne i gospodarcze. Wsie te też do dziś dnia są największymi wsiami w ziemi łomżyńskiej. Wyróżniają się swą wielkością, regularną i zwartą zabudową oraz rozległością pól (Podgórze, Kąty, Zabiele, Czerwone itp.). Lokatorami wsi książęcych byli wójtowie pochodzenia szlacheckiego dobrze uposażeni w ziemię w tych wsiach. Ich duże gospodarstwa były początkiem w nich gospodarki folwarcznej. Inaczej powstawała wieś drobnoszlachecka. Proces powstawania wsi drobnoszlacheckiej, uposażonej przeważnie w 10 włók (ok. 180 ha), rozciągał się na wiele lat. Najpierw długo było tylko jedno gospodarstwo pierwszego osadnika, przeważnie bez chłopów (bywała tylko służba). Wioseczka kilkudomowa powstawała od razu tylko wtedy, gdy jedno 10-włókowe nadanie otrzymało razem kilku braci lub ojciec z dorosłymi synami. Było to jednak rzadko. Pierwszy osadnik budował jedno gospodarstwo dla siebie i dla swej rodziny i sam tylko z nią karczował las i zarośla, by przygotować miejsce pod dom, pod zabudowania gospodarcze i pod pola i prawne na kawałkach lepszej gleby. Posiadanie więc 10 włók wcale nie oznaczało, że od razu było tyle ziemi uprawnej. Wykarczowanie całego nadania trwało parę pokoleń, a równocześnie następował jego podział na mniejsze działy, uniemożliwiający wytworzenie się folwarku i osadzenie wsi chłopskiej. Przy pierwszym gospodarstwie wraz z każdym pokoleniem, usamodzielnianiem się synów, działem rodzinnym, przez dalszy karczunek powiększano areał uprawnej roli, wznoszono dalsze nowe gospodarstwa, tworzące razem mniej lub bardziej luźną i bezładną osadę. Tak wraz z rozradzaniem się gospodarstwa wytwarzała się szybciej lub wolniej wioseczka złożona z kilku, czasem z kilkunastu gospodarstw. W XV w. mieszkał jeden osadnik z rodziną, a w XVI w. już kilkunastu jego potomków. Nieraz wystarczało tylko jedno pokolenie by powstała wioseczka. Wiele wsi drobnoszlacheckich, do dziś dnia niewielkich rozmiarów zachowało swą bezładną zabudową. Są to albo krótkie ulicówki albo małe wielodrożnice, często też bywają dość rozproszone. W nadaniu, otaczającym gospodarstwa drobnoszlacheckie, powiększał się areał gruntów do których włączano coraz gorsze ziemie, pogłębiało się rozdrobnienie i szachownica gruntów. Każdy sukcesor dostawał w działach rodzinnych odpowiednią część każdego rodzaju gruntów. Wskutek tego, z czasem do jednego właściciela należało kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt kawałków ziemi różnej wielkości i jakości. Uprawne pola powiększano do granicy nadania, zostawiając zawsze trochę lasu na drzewo, do budowy i na opał. Stąd też między wsiami drobnoszlacheckimi jest bardzo dużo małych lasów, zagajników, stwarzających wrażenie leśnego krajobrazu. Wielkość wsi drobnoszlacheckiej mimo przeważnie 10-włókowego nadania (były wsie o 5, 7, 15 włókach) - była różna, ale przeważały wśród nich wsie obejmujące do 20 gospodarstw. Zresztą faktyczna liczba posiadanych włók, jak wykazała kontrola nadań przeprowadzona przez książąt w latach 1447, 1471-1475 i przez urzędników królewskich w latach 1535-1538 była większa; wynosiła więcej niż 10 włók (nadwyżka od paru morgów do kilku włók). Te nadwyżki zapewne rzadko pochodziły z samowolnego przekraczania granicy pierwotnego nadania, która przeważnie była granicą sąsiada, więc nie było możliwości zawłaszczania ziemi, lecz już powstawały w czasie wymierzania nadań, wskutek celowych lub niezamierzonych pomyłek. Niewątpliwie miernicy książęcy brali też pod uwagę jakość gleby i osiadającym na gorszych glebach przydzielali faktycznie więcej ziemi niż podawał dokument nadania, tak jak było to nakazane w czasie pomiary włócznej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI w. Wzrost liczby gospodarstw we wsi drobnoszlacheckiej, powiązany z postępującym rozdrabnianiem własności pomiędzy potomków pierwszego osadnika, miał swoją granicę, której nie można było przekroczyć, a tą granicą było posiadanie minimum ziemi koniecznej do wyżywienia jednej rodziny. Nadmiar przyrostu w rodzinie drobnoszlacheckiej musiał więc opuszczać swą wieś. Działy rodzinne powodowały, że nawet część wsi zamożniejszej szlachty posiadającej dużo ziemi, zamieniała się w rodowe wsie drobnoszlacheckie (np. Czartoria, Kobylin, Wykowo). Nadania powyższe przeważnie się rozpadały na mniejsze działy, najczęściej 10-włókowe. Na nadaniu 10-włókowym zazwyczaj powstawała jedna wieś, na 20-włókowym dwie itd. z wyodrębnionymi polami we własnych. Często więc książęcy przywilej nadania czy akt sprzedaży dotyczy cząstek dwóch, trzech, a nawet więcej wsi. O takich wsiach pisano, że wsie na jednym prawie mieszkające. Także wskutek działów rodzinnych w XV i XVI w. wyniosły się wsi drobnorycerskich na pola niektóre gospodarstwa, które dały początek nowym wioseczkom. Na przykład takie nowe wioseczki wydzieliły ze wsi Chojny, Chomętowo, Cibory, Jemielite, Kossaki, Luby, Sasiny, Sierzputy, Truszki, Wądołki. Także za Narwią w wyniku działów rodzinnych powstało po kilka wsi Guty, Kossaki (grupa nad Białymstokiem), Kurzątki. Na częściach Obidzina wyodrębniły się wsie Obidzino-Swięszki (przed 1438 r. - Swiętosław Obidziński), Koziki (przed 1439 r Jakub Koziaszyja) i zapewne Rydzewo. Tą drogą powstało wiele drobnych wioseczek, tworzących grupę blisko siebie położonych skupisk. Powstanie takich wsi przeważnie nie łączyło się z wyodrębnieniem i ograniczeniem gruntów lecz tylko wznoszono osobno gospodarstwa, a grunta dalej pozostawały w jednej szachownicy wspólnej z pozostającymi w starej wsi krewnymi. Bez badań nad każdą wsią z osobna nie zawsze można stwierdzić na podstawie źródeł historycznych czy dział majątkowy łączył się z odgraniczeniem gruntów, czy tylko następował wewnętrzny podział gruntów. W 1457 r. pięciu Kossaków (Paweł, Stanisław, Falisław, Mikołaj i Jan), dzieląc się swym nadaniem, siedliskami, budziskami, piecami (smolnymi), dali początek kilku wsiom Kossaki nad Wielką Bielą i Ciepłymstokiem, m.in. od Falisława Kossaka pochodzi wieś Kossaki-Falkie. Ze źródła nie wynika czy nastąpił pełen rozdział zwartych gruntów między nich, czy wszystkie wsie Kossaki pozostały dalej w jednym ograniczeniu. Dalsze nowe wsie powstawały w XV w. przez odsprzedaż części gruntów już wcześniej założonej wsi, np. na części gruntów Danowa powstały Bagienice-Danowo (1437 r. - Bartłomiej z Wierzch Dobrzycy, tj. z Bagienic-Golanków), na części Drożęcina Drożęcin-Wagi (przed 1446 r. - Wawrzyniec Waga z Jarnut i Dzierzgów) i Drożęcin-Nagórki (przed 1443 r. - Swiętosław Nagórski), a wcześniej Drożęcin-Komory i w nieznanym czasie Drożęcin-Trojany. W sumie na terenie Drożęcina powstało 5 wioseczek. Trojan ze Żmijewa kupiwszy w 1440 r. od Jana z Troszyna 20 włók zwanych Kurp dał początek wsi Kurpie i rodowi Kurpiewski. Zapewne początek wsi Sulimy pod Nowogrodem dało kupno w 1465 r. Przez Grzegorza z Załąża herbu Sulima 4 włók we wsi Dzierzgi-Charzewo od Stanisława z Gumowa. Gosie-Wybrany powstały w 1494 r. na części gruntów Kołomyji kupionych tego roku przez Szczepana, Marka i Macieja z Gosiów. W sumie w końcu XIV w. i w pierwszej połowie XV w., głównie w latach 1400-1426, powstały zalążki ok. 570 wsi łomżyńskich, uformowała się w swym zasadniczym zrębie sieć osadnicza, obejmująca całą ziemię łomżyńską ale bez terenów Zagajnicy, Czerwonego Boru i Puszczy Zambrowskiej, na których osadnictwo pojawiło się dopiero w okresie nowożytnym. Wyrazem pomyślnego rozwoju osadnictwa, wzrostu liczby mieszkańców, było zagęszczenie sieci parafialnej i nadanie miejscowym miastom pełni prawa miejskiego. Do sieci parafii już istniejących do końca XIV i początku XV w. - Poryte (1386 r.), Smłodowo (przed 1396 r. i 1405 r.), Ostrołęka (1399 r.), Piski (przed 1403 r.), Szczepankowo (przed. 1405 r.), Łomża (1381 r. a 1396 r. i 1410 r.). Nowogród (1374 r. a 1396 r. i 1409 r.), Piątnica (przed 1396 r. i 1404 r. lub 1407 r.), Puchały (1411 r.), Rzekuń (1413 r.) doszły nowe parafie. Zakładanie ich odbywało się przez cały XV w. i początek XVI w. Uformowana wtedy sieć przetrwała do XX w. bez zmian. Większość kościołów fundowała szlachta. Przed 1429 r. ks. Janusz I fundował kościół w Miastkowie, a parafię erygowano w 1451 r. W 1429 r. Sobiesąd Kleczkowski fundował kościół w Kleczkowie, ale parafię erygowano dopiero w 1442 r., do której przyłączono wsie: Kleczkowo, Lipa, Dąbek, Choromany, Łątczyno, Pyszna Pacha, Opęchowo, Truszki, Żyznowo, Niedźwieck, Zawady, Radgoszcz i Głębokie. Następnie w 1443 r. Jan z Troszyna i Opinogóry fundował kościół w Troszynie. Do nowej parafii przydzielono wsie należące do tegoż Troszyńskiego (nazw ich nic wymieniono) i wieś braci Kurpie m. Maciej i Paweł z Somowej Góry i Głęboćca fundowali parafię w Somowej Górze (Szumowo), do której przyłączono wsie: Somowa Góra, Głębociec, Ostrożn Gozd (niezidentyfikowany), dwie wsie Wyszomierz, Prosienica, osada Rynołta, osadę Mroczka Lubiewo, dwie wsie Czatoszewice (Gawki i Zaręby), Gumowo, Chmielewo i Podbiele. Przed 1462 r. szlachta z rodu Kołaków ze wsi Kołaki, Kołaki-Czachy, Głodowo-Dąb, Gunie-Ostrów i Sanie-Dąb fundowała kościół w Kołakach. Ponadto w nieznanym czasie powstały szlacheckie parafie w Zawadach (przed 1448 r.), w Rutkach (przed 1461 r.) i książęca w Zambrowie (przed 1445 r.). Formowanie sieci parafialnej w południowej części ziemi łomżyńskiej zakończyła erekcja w 1501 r. parafii w Lubotyniu przy kościele fundowanym w 1497 r przez Rafała, opata kanoników regularnych z Czerwińska, do którego należał Lubotyń z wsiami Rząśnik, Klonowo, Koskowo i Turobin. Do nowej parafii przydzielono wsie z parafii Piski, Czerwin, Ostrów i Szumowo m. Trochę wsi pogranicznych należało do parafii Czerwin (powstała przed 1442 r.) i Rosochate (fundowana przed 1458 r.) w ziemi nurskiej. Z drugiej strony do łomżyńskich parafii Szumowo, Goworowo i Lubotyń należały wsie z ziemi nurskiej. Za Narwią w nieznanym czasie książę fundował parafię Kolno (przed 1461 r., może ok. 1425 r., Mały Płock przed 1442 r. i Rosochate fundowana przed 1458 r.) w ziemi nurskiej.Lachowo (przed 1429 r. - ks. Janusz, następnie zapewne odnowił fundację Jan z Rzyci Lachowski, starosta i sędzia łomżyński). Część pogranicznych wsi należała do parafii w ziemi wiskiej też w tym czasie fundowanych: Dobrzyjałowo (1425 r. - fundował Stanisław z Dobrzyjałowa i Cydzyna, wójt w Łomżycy) i Romany (1420 r. - Zdzisław, Wojciech Romanowie).
10. Rozwój miast - szczególnie Łomży - utworzenie ziemi łomżyńskiej i czterech powiatów
Równocześnie z kończeniem się procesu formowania sieci osadniczej Janusz I i ks. Bolesław IV nadali prawo miejskie miastom w ziemi łomżyńskiej - Łomży w 1418 r., Kolnu w 1425 r., Ostrołęce w 1427 r., Nowogrodowi w 1434 r., Zambrowowi koło 1445 r. Zbieżność tych dat i ich kolejność nie są przypadkowe. Odbija chronologię przebiegu zasiedlania i uwidacznia realizację planów urbanistycznych książąt mazowieckich. Cechą charakterystyczną ziemi łomżyńskiej w XV w. (aż do końca XVII w.) jest brak miast prywatnych, wszystkie miasta bez wyjątku założyli książęta. Prześledzenie przebiegu powstawania miast w tej ziemi w kontekście zasiedlania ziem nadnarwiańskich potwierdza - - wysuniętą przed kilkunastu laty przez Stanisława Russockiego - tezę o stopniowości w procesie lokacji miasta na wschodnim Mazowszu. Mechaniczne przyjmowanie, że lokacja zawsze była jednorazowa, stało się podstawą twierdzenia wcześniejszych badaczy o zagubieniu przez miasta wschodniego Mazowsza pierwotnych dokumentów lokacyjnych i o wynikającej z tego potrzebie nadania tym miastom nowych dokumentów lokacyjnych (nastąpiło to też dlatego tak późno). S. Russocki słusznie odrzucił to twierdzenie. Na wschodnim Mazowszu nie było powtórzenia rzekomo zaginionych dokumentów lokacyjnych. Późne wystawienie przez książąt dokumentu nadania prawa miejskiego tylko kończyło długi proces formowania się organizmu miejskiego. Przywilej lokacyjny był nieraz już tylko kodyfikacją w jednym dokumencie tego, co wcześniej było osobno, stopniowo nadane. Akt nadania prawa miejskiego chełmińskiego miastu mazowieckiemu w pierwszej połowie XV w. nie był więc początkiem miasta lecz tylko prawnym zakończeniem pomyślnego ukształtowania się organizmu miejskiego. Jak zauważa S. Russocki ustanawiając w jakiejś miejscowości wójtostwo o ograniczonych z początku uprawnieniach, książęta chcieli zapewne zabezpieczyć się przed ewentualnymi skutkami niepowodzenia takiego przedsięwzięcia. Miasta wschodniego Mazowsza nie wykształciły się z od dawna istniejących, dobrze rozwiniętych osad handlowo-rzemieślniczych, gdyż takich tu wtedy nie było. Miasta wschodniego Mazowsza były zakładane w jeszcze istniejącej pustce osadniczej. Tylko w dwóch wypadkach założono je na miejscu lub obok niewielkich osad podgrodowych (Wizna i Nowogród). Łomża lokowana w innym miejscu tylko nazwą nawiązywała do starego nie istniejącego grodu i może do jakiejś osady (przy zjeździe do przeprawy?), koło której ją lokowano. Należy w związku z tym zwrócić uwage na nazwę folwarku książęcego w Łomży - Siedliska, która wskazuje istnienie tu przedmiejskiej osady. W chwili ustanowienia wójtostwa miasto na wschodnim Mazowszu było jeszcze tylko projektem. Dopiero wójt z ramienia księcia je organizował, wymierzał rynek, place pod domy , ogrody, włóki, ściągał osadników, rzemieślników i kupców ze starszych miast z zachodniego Mazowsza. Następnie, w zależności od rozwoju gospodarczego nowego miasta, formowania się gminy miejskiej, fundowania kościoła parafialnego, rozszerzano uprawnienia gospodarcze i prawne, nadawano miastu nowe przywileje, aby wreszcie nadać już dobrze rozwiniętej gminie miejskiej całość praw miejskich w jednym dokumencie. Był to proces bardzo długi, rozciągający się na wiele lat. Lokacja miast była w polityce książąt mazowieckich jednym ze środków ożywienia gospodarczego, a także rozwoju osadnictwa. Najpierw książę Janusz I zakładał miasta przy głównej drodze nad Narwią i przy przeprawach, a następnie rozwinęło się osadnictwo. Z kolei tym miastom nadano prawo miejskie dopiero po skolonizowaniu tych ziem. Rozwój miasta na wschodnim Mazowszu był w pierwszej kolejności związany z rozpoczęciem zasiedlania i eksploatacji puszczy, a później z rozwojem osadnictwa. Wtedy miasto stawało się ośrodkiem wymiany i produkcji rzemieślniczej dla dopiero tworzącego się wiejskiego rolniczego zaplecza. Szczególny wpływ na rozwój miast nad Narwią, a przede wszystkim Łomży wywarł związany z kolonizacją wyrąb lasów i wielki rozwój portu drzewa drogą wodną do Gdańska. Osadnicy karczując las nie palili wycinanej i zamienianej na pola uprawne puszczy lecz drzewo sprzedawali. Gorsze jego gatunki przerabiano na miejscu na smołę, potaż, wegiel drzewny, dziegieć. Eksport drzewa i innych towarów leśnych był XV w. główną gałęzią handlu nad Narwią. W Łomży osiedlili się zamożni kupcy drzewni i towarów leśnych, w tym także Gdańszczanie (najobrotniejsi z nich: Hanuś Gilgenberg zwany Tłustym, który nawet w latach 1434-1438 był właścicielem Pęzy, a w 1435 r. Rogienic, oraz Engelbrecht von Werden), a kupcy łomżyńscy bywali w Gdańsku. Ruchliwy handlarz drzewem w latach 1438-1440 Henryk Szmit z Torunia zamieszkiwał w Bronowie, a wcześniej miał młyn w Tykocinie. W notatkach prof K. Tymienieckiego z nie istniejących obecnie ksiąg ziemskich łomżyńskich, koleńskich i zambrowskich są liczne wzmianki o handlu drzewem i o kupcach drzewnych w Łomży. Lepsze gatunki drzewa, nieobrobione, zwożono do bindug na brzegu Narwi, Pissy, skąd spławiano do Gdańska. Spławiano też produkty drzewne (smołę itd.). Po wyczerpaniu miejscowych zapasów drzewa wraz z zakończeniem wycinania lasów pod nowe wsie i ich pola uprawne kupcy łomżyńscy przejęli w XVI w. eksport drzewa i towarów leśnych z Podlasia, na którym właśnie wtedy na wielką skalę rozwijało się osadnictwo (np. z 1536 r. pochodzi wzmianka o kupcu łomżyńskim Stanisławie Polikowskim, eksportującym smołę z wycinanej puszczy nad środkową Narwią i Supraślą). Z kolei rozwój rolnictwa przynoszący nadwyżki zbożowe przyniósł ze sobą powstanie nowej gałęzi handlu w Łomży - eksportu zboża. Bogactwo łąk w dolinie Narwi sprzyjało hodowli bydła, rozwinął się więc też eksport bydła i skór. Droga przez Łomżę, jako jedna z dróg łączących Koronę z Litwą, zyskała na znaczeniu po włączeniu Mazowsza do Korony i gdy w Knyszynie zaczął często przebywać król Zygmunt August. Stąd też zwano ją nieraz Wielką Drogą Królewską. Aby ułatwić dla niej przejazd przez dolinę Narwi usypano do Piątnicy groblę i zbudowano na Narwi most (przywilej z 1444 r. na pobieranie cła na tym moście, od którego na mocy przywileju z 1465 r. byli zwolnieni Kisielniccy). To wszystko przyczyniło się do szybkiego i znacznego rozwoju Łomży. Łomża wysunęła się na czoło przed inne miasta i stare grody nad Narwią, w tym także przed kasztelańską Wiznę (godność kasztelana wiskiego przetrwała do rozbiorów). W Łomży osiadło wielu rzemieślników z licznych wyspecjalizowanych gałęzi produkcji (w XVI w. ok. 230 rzemieślników z ok. 30 rodzajów). Przeżywając wielki rozkwit przyciągała na stałe do stanu mieszczańskiego także okoliczną i z dalszych stron drobną szlachtę. Łomża przejęła funkcje sądowo-administracyjne i zarząd dóbr książęcych od Nowogrodu. Stała się stolicą ziemi łomżyńskiej (dystrykt łomżyński wzmiankowany od 1414 r., a ziemia od 1438 r.), kontynuującej dawny dystrykt nowogrodzki w ziemi warszawskiej, siedzibą sądu ziemskiego z sędzią, podsędkiem, pisarzem i asesorami (pierwszy znany od 1403 r., a księgi ziemskie łomżyńskie od ok. 1419 r wcześniejsza księga zapewne zaginęła). Umieszczono w Łomży siedzibę prokuratora zwanego od lat czterdziestych starostą, zarządzającym w imieniu księcia ziemią łomżyńską. Podlegały mu wszystkie miasta książęce w tej ziemi. Nie otrzymała jednak własnego kasztelana tym względem podlegała kasztelanowi warszawskiemu. Hierarchia urzędnicza wytwarzała się stopniowo w XV w. tj. urząd podkomorzego, chorążego i wojskiego. W Łomży też odbywały się roki książęce, często przebywali kolejni książęta mazowieccy (od 1403 r. często wystawiali dokumenty w Łomży), dla których na najwyższym miejscu wzgórza łomżyńskiego tuż nad stokiem skarpy, blisko rynku postawiono odpowiednie budynki, zwane zamkiem (z 1453 r. pochodzi wzmianka o budowie zamku w Łomży w związku z sporem o pociąganie poddanych kościelnych pro edificatione castri Lomzensis). W rzeczywistości był to duży zespół dworski, złożony z kilku obiektów otoczonych umocnieniem, który ok. 1453 r. zapewne rozbudowywano. Krótką ulicę prowadzącą z rynku, a kończącą się wówczas na bramie zamku później nazwano ul. Senatorską. Sądy, przyjazdy książąt, a później sejmiki przyciągały do Łomży licznie szlachtę, co nie pozostawało bez wpływu na jej handel, rzemiosło i dalszy rozwój miasta. Łomża odtąd była głównym ośrodkiem życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego wschodniego Mazowsza. Jej ówczesna wielkość i znaczenie uwidaczniały się także w urbanistyce i architekturze miasta. Wzniesiono w Łomży wiele murowanych kamienic przy rynku i przy głównych ulicach - Długiej i Senatorskiej, ozdobny ratusz z attyką i wieżyczką na środku rynku, kilka kościołów, kaplic, dwa szpitale (domy opieki). Po stu latach istnienia i rozwoju Łomży nie wystarczał nieduży kościół parafialny św. Rozesłańców (Apostołów) na Popowej Górze i na początku XVI w. (przed 1504 r.) mieszczanie oraz ks. Anna z synami Stanisławem i Januszem zaczęli wznosić w innym miejscu nowy obszerny kościół św. Michała (obecnie katedra), który ukończył ok. 1525 r. proboszcz Jan Wojsławski, kanonik warszawski i pisarz. Obecnie tylko wielkość nowego kościoła po zniszczeniu gotyckich i renesansowych kamienic i zameczku łomżyńskiego mówia o wielkości i szybkości rozwoju Łomży z niczego w ciągu jednego wieku. W XVI w. nastąpiła dalsza rozbudowa miasta. Od strony północno-zachodniej założono Nowe Miasto z własnym rynkiem (dziś Plac Kościuszki). Łomża liczyła wtedy ok. 540 domów. Wraz ze znacznym wzrostem liczby szlachty w ziemi łomżyńskiej zaistniała już w XV w. potrzeba powołania nowych miejsc sprawowania sadów, do których na roki przybywał sąd łomżyski. Łączył się z tym podział ziemi łomżyńskiej na cztery powiaty: łomżyński, nowogrodzki - wkrótce go zastąpił koleński (taka forma a nie kolneński była w użyciu; księgi od 1443 r.), ostrołęcki (księgi od 1445 r.) i zambrowski (księgi od 1434 r.), które miewały też swoich podrzędczych. Najmniejszym był powiat zambrowski, ale liczył on najwięcej wsi (drobnych).
11. Pochodzenie osadników i uformowanie się miejscowych rodów szlacheckich
Pierwsi osadnicy, chłopi zapewne, pochodzili z resztek starej ludności, które przetrwały w grodach i podgrodziach oraz od bartników, rybaków i myśliwych. Gdy nastał spokój i rozpoczęto zakładanie nowych wsi mogli się przenieść do nich. Zapewne także część pierwszych mieszczan pochodziła od ludności grodowej i podgrodowej. Większość jednak chłopów i mieszczan napłynęła z zachodniego Mazowsza, a także znad Bugu. Jak wykazały badania nad osadnictwem powiatu grajewskiego na wschodnie Mazowsze przybyło też trochę Polaków, Rusinów i Litwinów z Podlasia, którzy bez śladu wtopili się w formującą się nad Narwią ludność chłopską i mieszczańską. Ze względu na charakter łomżyńskiego osadnictwa większość nowych osadników stanowiło drobne rycerstwo mazowieckie. Osadnicy drobnoszlacheccy przybyli na nowe ziemie z zachodniego Mazowsza, z dzielnicy ks. Janusza, najliczniej z ziemi ciechanowskiej, spod Ciechanowa i Przasnysza, ale nie brakowało też przybyszów z ziemi różańskiej, zakroczymskiej, wyszogrodzkiej i płockiej, a nawet z ziemi gostyńskiej (np. Białosukniowie Popkowscy) i z Kujaw (np. Suscy). Niewątpliwie też z tych ziem mazowieckich napływała lub była przenoszona ludność chłopska ze starych wsi książęcych pod Ciechanowem, Przasnyszem, Makowem, Różanem, Sąchocinem, Wyszogrodem czy Zakroczymiem. Zamożniejsza szlachta, mająca chłopów w swych wsiach na zachodnim Mazowszu zapewne także ich przenosiła do swych nowych wsi na wschodnim Mazowszu, np. chłopi w dobrach Poryte mogli pochodzić z Radzanowa pod Płockiem. Wraz z drobnym rycerstwem przybyła ich służba, parobcy i trochę chłopów, ale wskutek rozrodzenia się szlachty większość wsi zaludniła wyłącznie drobna szlachta, choć i w jej wsiach zawsze bywało trochę parobków, oraczy, komorników pochodzenia chłopskiego. Ludność chłopska była płynna, przenosiła się z jednej wsi do drugiej i poza ziemię łomżyńską do Prus, na Podlasie. Jej płynność wzrosła gdy w XVI w. czynsz coraz częściej zastępowano pańszczyzną. Drobna szlachta stanowiąca wskutek wielkiego rozrodzenia podstawowy zrąb miejscowej ludności była bardzo stabilna. Potomkowie wielu pierwszych osadników - drobnych rycerzy do dziś mieszkają w tych samych wsiach, jak w sąsiednich i w miastach, gdyż również sporo drobnej szlachty osiedliło się już w XV w w miastach na prawie miejskim. Na podstawie przywilejów nadań, często wymieniających nazwę wsi i nazwę powiatu, można zestawić stosunkowo dokładny wykaz wsi, z których przybyli pierwsi i następni (bo nie wszystkie rody pochodzą od osoby pierwszego odbiorcy nadania) osadnicy drobnorycerscy. Reprezentowali oni ok. 40 rodów heraldycznych, spośród których najwięcej nowych osadników przysłali Bujnowie-Ślepowrony (pochodzi od nich ok. 26 nowych rodów, m.in. Ciecierscy, Duchnowscy, Filochowscy, Gawkowscy, Gosiewscy, Gumkowscy, Gumowscy, Jastrzębscy, Kossakowscy, Milewscy, Opęchowscy, Pęscy, Piskowscy, Żelechowscy), Lubicze (ok. 19, m.in. Baczewscy, Choromańscy, Czartoryscy, Dąbkowscy, Łubowie, Nowowiejscy, Sasinowscy, Wierzbowscy, Wyrzykowscy), Trzaski (ok. 15, m.in. Filipkowscy, Kleczkowscy, Trzaskowie, Tyszkowie, Zakrzewscy), Kościesze (ok. 9, m.in. Ciborowscy, Kołakowscy, Mężeńscy, Saniewscy, Zambrzyccy), Modzele (ok. 9, m.in. Czochańscy, Kumelscy, Modzelewscy, Poryccy z Porytego-Jabłoni, Rogińscy, Wysoccy), Szeligi (ok. 9, m.in. Mierzejewscy, Rostkowscy, Szeligowscy, Wojszowie), Bończe (ok. 8, m.in. Skarżyńscy, Szabłowscy, Truszkowscy), Grzymały (ok. 8, m.in. Chludzińscy, Grzymałowie, Śleszyńscy, Śliwowscy), Łady (ok. 6), Wścieklice-Topory (ok. 6), Pomiany (ok. 5), Cholewy (ok. 5), Dąbrowy (ok. 5), Cwaliny (4 - Cedrowscy, Cwalinowie, Karwowscy, Mściwujewscy), Grabie, Puchały, Awdańce, Ostroje, Wierzbowy, Jasieńczyki, Bolesty, Kownaty, Zagroby, Sokole, Jezierze, Brody, Rogale, Junosze, Bielizny (Konopkowie), Rawicze, Pobogi, Mory, Brody, Dołęgi, Gozdawy, Role, Pierzchały, Sulimy, Zaręby, Żebry-Połukozy, Ciołki itd. Osiedlili sią też na prawie rycerskim potomkowie emigrantów pruskich i jaćwieskich, których możemy rozpoznać po imionach (Giedejt, Waga, Czantor lub Centor, Lakuna lub Lankuna, Kadmyl lub Tatmyl, Narwot, Rukała, Toraj lub Tora, Szołajda, Skierdo, Prejtor, Windyka) i herbie Prus, we wsiach Chomętowo, Chomętowo-Zalesie, Dłużniewo, Dzierzgi, Faszcze, Górki k. Kisielnicy, Górskie-Wykowo, Gromadzyn, Jarnuty, Krzewo, Łaś-Toczyłowo, Rakowo-Chmiełewo, Rębiszewo, Wagi, Zawady Kościelne, Żyznowo. Niektóre z tych wsi zajęli w całości, inne w części. Najliczniejsi byli w Jarnutach, Górkach, Łasi, Chomętowie i Rębiszewie. Niektórzy z nich byli wójtami we wsiach książęcych (np. Lankuna w 1426 r. w Konarzycach i w Siemieniu). Zapewne wcześniej osadą Prusów lub Jaćwingów była wieś Sierzputy (wskazuje na to nazwa tej wsi pochodząca od imienia Szierzput, pokrewnego litewskiemu Syrpuć), którą później osiedlił ród herbu Dąbrowa. Zwraca uwagę skupisko Prusów pod Łomżą tuż za wsiami książęcymi. Albo to byli potomkowie tych, którzy zaraz się tu schronili, albo raczej jako jedni z pierwszych tu się przenieśli, bowiem dla wielu z nich można wskazać ich poprzednie miejsce zamieszkania na zachodnim Mazowszu. Pochodzą od nich m.in. Chomętowscy, Dłużniewscy, Faszczowie, Górscy, jeden ród Gromadzkich, Jarnutowscy, Karzewscy, Łascy, Rębiszewscy, Wagowie, jeden ród Zaleskich, Żyznowscy, wymarli Zawadzcy. W sumie w ziemi łomżyńskiej wytworzyło się ok. 300 rodów drobnoszlacheckich o osobnych nazwiskach. Część tych rodów w wiekach następnych wymarła (m.in. w czasie najazdu szwedzkiego i w czasie powtarzających się epidemii - największa w latach 1708-1710). Część przybyszów (Duchny, Guty, Konopki, Korytki, Kossaki, Krajewscy, Pęsy, Kostki, Slasy, Truszki, Wyrzyki, Zaręby, Żebry, Żele część Kołaków, Modzeli i Tyszków) zakładała w różnych miejscach ziemi łomżyńskiej nowe wsie o tych samych nazwach zgodnych z ich nazwiskami, a nowe gałęzie tych rodów nie przyjmowały nowych nazwisk np. było kilkanaście wsi Konopki w ziemi łomżyńskiej i wiskiej w których mieszkały gałęzie rodu Konopków o niezmienionym nazwisku tak samo w kilku wsiach Kossaki siedzieli rozrodzeni Kossakowscy, w kilku Gutach Gutowscy, w kilku Truszkach Truszkowscy itd. Karwowscy założyli w ziemi łomżyńskiej i wiskiej co najmniej 12 wsi Karwowo, zamieszkałych przez Karwowskich, ale równocześnie od innych Karwowskich poszły gałęzie, które przyjęły inne nazwiska: od Cwaliny z Karwowa wsie Cwaliny Duże i Małe i ród Cwalinów, od Cedry z Karwowa wieś Cedry-Złotystok i ród Cedrowskich, od Mściwója z Karwowa wieś Mściwuje-Puzówstok i ród Mściwujewskich. Podobnie od Sobieszczków poszli Cholewińscy, Czarnowscy, Kołomyjscy i Uńdowscy, a od Kołaków Ciborowscy, Głodowscy, Kiełczewscy, Kołakowscy, Męczkowscy, Mroczkowscy, Ostrowscy z Guni, Saniewscy, Zambrzyccy. Bywało też, że od synów pierwszego osadnika pochodziło potomstwo o różnych nazwiskach, np. od synów Wojciecha Kołaka poszli Kołakowscy, Głodowscy i Ostrowscy, a od jego brata Saniewscy. Wytwarzające się na wschodnim Mazowszu rody początkowo nosiły nazwiska w formie prymarnej - nazwiska stare przyniesione z zachodniego Mazowsza lub nowe już tu uformowane: Bacz, Białosuknia, Cholewa, Choroman, Cieciorka, Duchna, Dzięgiel, Goś, Kołak, Krusz, Rzębiejka, Szczodruch, Wróbel, Zegadło itd., a pochodzące od przezwiska lub zdrobniałego imienia założyciela nowego rodu lub jednego z kolejnych jego potomków. Z czasem, głównie w XVI w., większość rodów przyjęła nazwiska przymiotnikowe na -ski, -cki od nazw wsi, np. od Czarnowa Czarnowscy, od Lutostani Lutostańscy, od Truszek Truszkowscy. Sporo nazwisk przymiotnikowych utworzono od nazw wsi typu rodowego, a więc w ich rdzeniu jest pierwotne nazwisko rodu lub imię założyciela nowej gałęzi rodu. Ta zbieżność pociąga za sobą błędne mniemanie, że te nazwiska pochodzą bezpośrednio od średniowiecznych nazwisk, choć faktycznie utworzono je od nazw wsi, np. Wszeborowscy mają nazwisko od wsi Wszebory, którą założył ich przodek Wszebor Załuska z Załusek, Ożarowscy od wsi Ożary założonej przez Oźara z Czernic, Gosiewscy od wsi Gosie, którym dał początek Gotard, tj. Goś z Milewa. Podobnie Ciborowcy (wieś Cibory, założyciel wsi i rodu Cibor, tj. Scibor Kołak z Kołaków), Kołaczkowscy (Kołaczki - Kołaczek z Sierzput), Włodkowscy - Włodek z Partniewa), Gawkowscy (Gawki - Gawek), Wróblewscy (Wróble - Stanisław Wróbel z Rcieszewa), Truszkowscy, Kossakowscy (kilka wsi Kossaki - różni Kossakowie) itd. Nazwiska przymiotnikowe na -ski, -cki tworzono w zasadzie od pierwszych członków nazw wsi, wyjątkowo od drugich, np, Michnowski od wsi Curzątki-Michny, Mierkowski od wsi Kurzątki-Mierki, Tafiłowski od wsi Kurzątki-Tafiły, Nowowiejscy od wsi Wyrzyki-Nowawieś, Jankowscy od wsi Zambrzyca-Jankowo, Zalescy od wsi Zambrzyca-Zalesie, inni Zalescy od wsi Szczodruchy-Zalesie, Ostrowscy od wsi Gunie-Ostrów, jeszcze inni Zalescy od wsi Chomętowo-Zalesie itp. W 1638 r. Chomętowscy z Chomętowa Starego zeznali, że Jerzy Zaleski pochodzi z Chomętowa i jak oni jest herbu Prus, a tylko niektórzy z nich od trzech wsi zwanych Zalesie, które do tego Chomętowa należą, przezwali się Zaleskimi. Jedni więc przyjmując nazwisko od drugiego członu nazwy nawiązywali do imienia założyciela gałęzi rodu, np. Michnowscy, Mierkowscy, Tafiłowscy, a inni, jak np. Szczodruchowie przyjmując nazwisko Zaleski, lub Kołakowie-Guniowie ze wsi Gunie-Ostrów przybierając nazwisko Ostrowski, zrywali te więź. Podobnie uczynili Sobieszczkowie przyjmując nazwiska Czarnowski i Kołomyjski, lub Kołakowie z Głodowa, którzy przyjęli nazwisko Głodowski. W niektórych nazwiskach zachowała się nazwa herbu bezpośrednio (Cwalina, Grzymała, Lada, Luba, Trzaska, Wścieklica, Zagroda, Zaręba) lub pośrednio przez nazwę wsi (Cholewiński, Cwaliński, Modzelewski, Puchalski, Rogalski, Sokołowski, Żebrowski). Niewiele rodów pozostało przy średniowiecznych prymarnych nazwiskach rodowych: Cwalina, Paszcza, Gałąska, Glinka, Gosk, Grzymała Jawor, Jemielity, Konopka, Lada, Luba, Nagórka, Trzaska, Tyszka, Waga, Walocha, Wiszowaty, Wojsz, Wścieklica, Zagroby, Załuska, Zaręba. Część z nich jest identyczna z wymienionymi nazwami ich herbów, a parę pochodzi od imion założycieli nowej gałęzi rodu. Goskowie mają nazwisko od Gosława z Kijewic, który w 1426 r. dostał 20 włók nad rzeką Mały Brok i dał początek wsiom Goski i temu rodowi, Wojszowie od Wojsława z Węgrzynowa, który osiadł na części Mierzejew (wieś Mierzejewo-Wojsze), Wagowie od Wagi z Drożęcina. Zdarzało się - ale bardzo rzadko - że nowo osiadły ród przejmował nazwisko po rodzie poprzednim, np. Wojciech Chorąbała, wójt z Pniew, wykupiwszy Puchały od Puchalskich herbu Puchała, dał początek Puchalskim. Także w kilku wsiach o nazwie Targonie, kupionych przez członków różnych rodów, powstało kilka rodów o jednym nazwisku Targoński o różnym pochodzeniu i o różnych herbach. W XV w. jeszcze bardzo silna była więź wspólnego pochodzenia. Jak zwykle na emigrację udawały się jednostki jej energiczniejsze, najbardziej ekspansywne. Osiedlenie się na terenie obcym, pogranicznym, bezludnym, pokrytym jeszcze puszczą, którą trzeba było własnymi rękami wyciąć, wymagało zapewnienia sobie choć trochę bezpieczeństwa. Taka pomoc dawało przede wszystkim osiedlanie się w pobliżu braci lub bliskich krewnych, np. można zauważyć, że blisko siebie osiedlili się Kołakowie, Modzele, Kurzątki, Cholewy, Bujny itd. Większość jednak nowych sąsiadów była obca sobie. Różne przyczyny (np. spory graniczne) powodowały też, że dochodziło do licznych zatargów, bójek. Nie istniejące księgi łomżyńskie, zambrowskie, koleńskie były pełne zapisów, mówiących o sporach i zatargach, przeradzających się nawet w krwawe rozprawy. Rodziny wtedy występowały w obronie swych zagrożonych braci i krewnych. Solidarność i obrona rodziny przy braku jeszcze więzów sąsiedztwa i pokrewieństwa z nowymi sąsiadami były jedynymi formami ochrony i bezpieczeństwa (nie miało to nic wspólnego z reliktami ustroju rodowego, jak sądzili niektórzy badacze). Dlatego też książęta mazowieccy i ich urzędnicy, ustanawiając wysokie wadia za zerwanie nakazanego przez księcia pokoju między zwaśnionymi stronami, nakładali je nie tylko na bezpośrednich sprawców, ale również na ich krewnych w obrębie powiatu, np. ustanowione w 1446 r. wadium między Piotrem ze Sledziów a Stanisławem synem Sędziwoja z Prątnika równocześnie założono między ród Zagrobów, do którego należał Sledziewski, i ród Bujnów, z którego pochodził ten Prątnicki. Podobnie w 1453 r. założono wadium między Pomianów i Wierzbowów w związku ze sporem między Trojanem Białosuknią (Pomian) a Maciejem Łysąświnią z Bagienicy (Wierzbowa). Tak trwało póki nie wytworzyła się bliska więź społeczna i krewniacza na miejscu. Wraz z tym skończyło się zakładanie wadiów między rodami zwaśnionych stron (ostatnie znane tego rodzaju wadium na wschodnim Mazowszu pochodzi z 1508 r. i dotyczy Bujnów i Prusów w ziemi wiskiej). Już w ciągu wieku XV przez małżeństwa zaczęły wytwarzać się nowe związki pokrewieństwa, które utrwalone w wiekach następnych nie pozostały bez wpływu na jedność antropologiczną, na zwyczaje i obyczaje, na trwałość więzów społecznych i kulturowych wśród tej bardzo stabilnej części ludności ziemi łomżyńskiej.
12. Pochodzenie nazw miejscowości i charakterystyczne cechy miejscowego nazewnictwa.
Różna geneza wsi łomżyńskich, jednorazowe założenie jednych wsi i rozciągnięte w czasie powstawanie innych, uwidacznia się również w nazewnictwie wsi łomżyńskich. Dawne wsie chłopskie, stanowiące niegdyś własność księcia, instytucji kościelnych i zamożniejszej szlachty, noszą nazwy prawie wyłącznie jednoczłonowe (czasami z dodanym później przymiotnikiem np. Płock Borowy, Stara Łomża, Susk Stary, Wola Zambrowska, Zawady Kościelne) i prawie bez wyjątku ich nazwy są niezmienne od momentu założenia wsi (do tych nielicznych wyjątków należała wieś Stawiska k. Zambrowa, która po ponownej lokacji zmieniła nazwę na Wola Zambrowska). Otrzymały one przeważnie swe nazwy od już istniejącej nazwy rzeczki, lasu lub innego obiektu czy miejsca, np. Borkowo, Bożenica, Cydzyn, Czarnowiec, Dębowo, Drogoszewo, Dzierzbia, Giełczyn, Kąty, Kisielnica, Kleczkowo, Klonowo, Kobylin, Kołomyja, Korzeniste, Koskowo, Kumelsk, Kupiski, Laskowiec, Jjubptyń, Łabno, Ławy, Łątczyno, Łomżyca, Mątwica, Miastkowo, Ośnik, Pęza, Piątnica, Pniewo, Podgórze, Podosie, Poryte, Radgoszcz, Rozwory, Rybno, Rydzewo, Rząśnik, Rzekuń, Siemień, Sławiec, Smłodowo, Susk, Szczepankowo, Tarnowo, Troszyn, Turobin, Woniecko, Wszerzecz, Zabielę, Zamość, Zaskrodzie, Zawady, Żyznowo, a więc nazwy tych wsi były starsze od samych wsi. Tylko kilka z tych przejętych od obiektów topograficznych nazw z czasem uległo nieznacznej zmianie, np. Brzeźnica w Zbrzeźnica, Głębociecz w Głębocz, Laskowo nad Jabłonią w Laskowiec, Somowa Góra w Szumowo-Góra, Smłodowo w Sniadowo, Stawiska w Stawiski, lub utraciło w nazwach odrzecznych - stok (Czarnocinstok w Czarnocin, Czerwonystok w Czerwone, podobnie Gromadzynstok, Lachówstok, Wiszowatystok, Wykówstok). Może niektóre z tych nazw pochodzących od dawnych nazw były wcześniej, jak już na początku wspomniałem, nazwami starych zniszczonych wsi oraz nazwami krótkotrwałych osad bartników, rybaków czy myśliwych. Również część nazw wsi drobnoszlacheckich mogła być tegoż pochodzenia. Wyjątkowo w tej grupie wsi chłopskich nadawano nazwę nową, specjalnie utworzoną, np. nazwa wsi Janowo k. Kolna pochodzi od Jana Szczkwanego, jej założyciela. Inaczej powstały nazwy wsi drobnoszlacheckich. Przeważnie wytwarzały się one stopniowo, zmieniały się, by w końcu utrwalić się w złożeniu dwu-, a nawet trzy-, czteroczłonowym, tak charakterystycznym dla wschodniomazowieckich wsi o genezie jednodworczej. Wprawdzie nieraz pierwsi odbiorcy nadań nadawali od razu nazwę, o czym bywa wzmianka w dokumencie nadania, ale tylko część tych pierwszych nazw przyjęła się i utrwaliła w formie nadanej wsi na samym początku. Na przykład według dokumentu z 1414 r. Michał obdarzony 30 włókami nad Ruźcem nazwał je Milewem, i nazwa ta utrzymała się. Paweł z Truszek nazwał Pawłowem nadane mu ok. 1415 r. 20 włók w lesie Radgoszcz przy źródłach Trzcianki, a przyjęła się dla nowej osady nazwa Truszki. Wojciech Kołak chciał (ok. 1416 r.) by jego wieś nad Dębem zwała się Kołakowo, a utrwaliła się dla niej nazwa Kołaki (Kościelne), Mikołaj Niemłodek z Łomży, otrzymawszy ok. 1417 r. 20 włók nad rzeką Wincentą, nazwał je na przekór swemu przezwisku Młodzianowem. Dziś ta wieś nosi nazwę Okurowo-Młodzianowo. Filip z Budkowa nazwał nadane mu w 1421 r. 20 włók nad rzeką Wincentą Łowczewem, a przyjęła się nazwa Filipki (Duże i Małe). Nowa wieś pod Kleczkowem miała być nazwana (w 1457 r.) od Stanisława z Kleczkowa Stanisławowicami, lecz tę nazwę wyparła nazwa Zawady. Najczęściej jednak początkowo nową osadę drobnego rycerza określano nazwą rzeczki lub miejsca, w którym ją założono oraz jego imieniem lub przezwiskiem, bo to najlepiej orientowało. Było więc np. siedlisko Modzela na Sokołowej Łące (dziś grupa wsi Modzele), Śmierdzigrocha od Somowej Góry, Puchały w Sokołowej Łące (wieś Puchały), Baczą z Lasań (Baczę Suche), Włodka w Losowej Przystani (Włodki), Sokołów u Wierzchu Dobrzycy (Sokoły), Andrzeja Podładka w Leśniewie (Podłatki-Leśniewo), Wojciecha Kołaka nad Dębem (Kołaki Kościelne), dziedzina Olka Szczodrucha w Zalesiu (Szczodruchy-Zalesie) itd. To samo po łacinie oddawano: Maciej Łysaświnia in sumitate Skroda (Bagieńskie), Tomasz de Puzowstok (Cwaliny), Mściwój de Puzowstok (Mściwuje), Krystyn Trusk in Poniklystok (Truszki), Mikołaj Wścieklica de Bialunino (Wścieklice), Gut super ortu rivuli Scroda (Guty), Kurzątka super Scroda, Paweł Kowal de super vertice Lescznycza, Czach de Damb (Czosaki) itp. Nazwy rzeczek, lasów, miejsc, stały się również trwałymi nazwami sporej grupy wsi szlacheckich (np. Białobrzeg, Brzozowo, Chludnie, Chrostowo, Czarnowo, Czartoria, Danowo, Dąbek, Długoborz, Gać, Górki, Grądy, Gumowo, Jąkać, Jastrząbka, Kalinówka, Kamionowo, Lutostań, Łętowo, Maleszewo, Mierzejewo, Opęchowo, Przeździecko, Rakowo, Rogienice, Skroda, Wierzbowe, Wincentą, Wysokie, Zabielę, Zalesię, Zambrzyca, Zaorze, Zaruzie). Parę z tych nazw uległo z czasem przekształceniu (np. Grabowiec koło Chlebiotek w Grabowo, Kurp w Kurpie, Pstrążnik w Pstrągi, Śledziowe w Śledzie). W początkach osiedlania było nawet po kilka wsi o takiej samej nazwie pochodzenia topograficznego, np. Ciepłystok, Dąb, Dzierzbia, Jabłoń, Leśnica, Łętownica, Mancz, Milan, Ponikłystok itd., nim każda z tych wsi otrzymała własną inną nazwę, np. wsie o nazwie Sokola (Sokołowa) Łąka nazwy: Gać, Milewo, Modzele, Puchały i Wyrzyki. Nazwy topograficzne takie jak Zabielę, Zaruzie, Zagacie i Zaskrodzie wskazują na kierunek osadnictwa w stosunku do Nowogrodu i Łomży. Zaorze otrzymało swa nazwę w stosunku do Czerwina. Większość tych pierwszych nazw osad szlacheckich następnie została przesunięta na drugie miejsce, np. Bełczącystok, Białabiel, Białunino, Białystok, Bystrystok, Ciepłestoki, Dąb, Dzierzbia, Góra, Jabłoń, Jałbrzykówstok, Jaworówka, Kałęczyn, Kołomyja, Konotopa, Koprzywnica, Leśnica, Leśniewo, Lipno, Lutostań, Łabna, Łętownica, Łomżyca, Łopienite, Małestoki, Mały Brok, Mancz, Mierzejewo, Milan, Olszanka, Ostrów, Pacha, Pogorzel, Ponikłystok, Pratnik, Puzowstok, Pyszna Pacha, Sokola (Sokołowa) Łąka, Studzianki, Suchodół, Sulkówstok, Swidrówostrów, Toczyłowo, Wądołowo, Wietrzychowo, Witnica, Wybranowo, Zalesię, Zambrzyca, Zaorze, Złotystok, Zycharzewo, Żarnowiec, a nawet w ogóle zanikła w nazwie wsi, np. Ciemna Dąbrowa (to później Krajewo-Cwikły), Dzirzbsko (Miesiołki), Kamonobród (Obidzino-Jaśki), Lasany lub Lasań (Baczę), Losowa Przystań (Włodki), Milejowa Góra (Cibory-Witki), Niebocząc (Strękowo), Niżna Łąka (Chojny Stare, Chojny-Naruszczki), Ślina (Targonie), Trzcianka (Truszki-Kruki, Truszki-Pikule, Truszki-Sapki). Te starsze nazwy były wypierane przez produktywniejsze nazwy rodowe, które stały się również od razu nazwami wielu innych wsi. Pochodziły one od imienia, względnie nazwiska, przezwiska, przydomku lub herbu pierwszego osadnika, a nawet dopiero od jednego z kolejnych jego następców, np. Aksamity, Białosuknie, Borzymy, Bryszki, Cedry, Chlewiotki (dziś Chlebiotki), Cholewy, Choromany, Chrzczony, Cibory, Cwaliny, Czachy, Czartosze, Czosaki, Ćwikły, Dobki, Duchny, Faski, Faszcze, Filipki, Filochy, Gawki, Gierlachy, Gierwaty, Gosie, Goski, Goworki, Gronostaje, Grzymały, Gumki, Gunie, Jarnuty, Jaskółki, Jawory, Kiełcze, Klimasze, Kołaczki, Kossaki, Koty, Koziki, Krawce (później Krzewo Stare, Nowe i Plebanki), Lenarty, Łady, Łosie, Luby, Mieczki, Miesiołki, Mściwuje, Ożary, Podłatki, Popki, Pruszki, Pryki, Przeczki, Puchały, Radwany, Rogale, Rykacze, Rzębiejki (Rzębiki), Sanie, Sasiny, Sędziwoje, Sierzputy, Skrzynki, Sokoły, Stylągi, Sulimy, Sułki, Szczodruchy, Szeligi, Szkarłupy, Swięszki, Świątki, Tafiły, Trojany, Trzaski, Wagi, Walochy, Wądołki (przydomek Kozikowskich od wsi Wądołowo), Włodki, Wojsze, Wróble, Wszebory, Wścieklice, Zagroby, Zanie. Przeważnie znana jest osoba, której imię, nazwisko czy przezwisko dało rodową nazwę wsi. Wsie początkowo noszące taką samą nazwę patronimiczną z czasem przyjmowały na jej miejsce także różne nazwy rodowe, np. jedne Czatoszewice zostały nazwane Gawkami (od Gabriela zwanego zdrobniale Gawką), a drugie Zarębami (od rodu, który w tej wsi osiadł). Podobnie miejsce nazwy Dobrochowice, noszonej przez kilka wsi, zajęły nazwy Dobrochy, Szeligi, Łady Borowe i Łady Polne. Niektóre nierodowe nazwy wsi nawet przybrały formę nazw rodowych, np. Dobrochowice - Dobrochy, Dzięgielewo - Dzięgiele, Kruszewo - Kruszę, Kurp - Kurpie, Pstrążnik ). Pstrągi, Ońdowo, Uńdy, Szabłowo - Szabły, Śledziowe - Śledzie. Wśród nazw wsi szlacheckich niewiele powstało nowych, trwałych nazw dzierżawczych: Młodzianowo, Pachuczyn (od Pachuczego, tj. Pawła z Czernic), Strękowo (od Jana Stręka z Brulina), Śmiarowo. Parę różnych nazw przekształciło się w nazwę o formie dzierżawczej: Braciszewice - Brajczewo, Krajewice - Krajewo, Grabowiec k. Chlebiotek - Grabowo. Sporo nazw rodowych również przeniesiono na wschodnie Mazowsze z zachodniego Mazowsza, np. Baczę, Chorzele, Cieciorki, Dzięgiele, Gałąski, Glinki, Grochy, Guty, Kołaki, Konopki, Korytki, Kurzątki, Modzele, Pęsy, Kostki, Rutki, Rykacze, Slasy, Targonie, Truszki, Tyszki, Wyrzyki, Załuski, Zaręby, Żebry, Żochy. Należy zauważyć, że część tych nazw przeniesionych powtarza się w różnych miejscach ziemi łomżyńskiej i wiskiej, np. Guty, Kołaki, Konopki, Korytki, Modzele, Rostki, Ślasy, Truszki, Tyszki, Wyrzyki, Załuski, Żebry, a także na Mazurach pod Piszem i Ełkiem, np. Guty, Konopki, Kurzątki, Rostki. Niektóre rody nadały więc swoje nazwy rodowe nie jednej a kilku, a nawet kilkunastu wsiom. Również część nowych wsi otrzymała na pamiątkę inne typy nazw opuszczonych gniazd rodowych na zachodnim Mazowszu, np. Bagienica (Bagieńskie), Brulin, Chomętowo, Czernice, Dłużniewo, Jarciszewo (Rciszewo, dziś Wróble), Karwowo, Komorowo, Kruszewo, Lewice (nie istnieją), Łaś, Łowczewo (późniejsze Filipki Duże i Małe), Mężenin, Obidzino, Płoskie (Krajewice, następnie Krajewo), Rębiszewo, Rupin, Skarżyn, Wieluń, Żmijewo. Stąd też jest wiele nazw identycznych pod Łomżą, Ciechanowem, Płońskiem, Różanem czy Przasnyszem. W grupie nazw wsi chłopskich niewątpliwie pamiątkową nazwą jest Mały Płock; nazwa nadana na cześć Płocka. Aby utrzymywać więź między nazwą nową a starą, wymienioną w dokumencie nadania lub sprzedaży, używano w aktach prawnych, w licznych wpisach w księgach ziemskich, w rejestrach podatkowych i później w aktach hipotecznych nieraz paru nazw dla jednej wsi, stąd w ziemi łomżyńskiej, jak w ogóle na wschodnim Mazowszu, powstało wiele nazw dwu- a nawet trzy- i czteroczłonowych, jak np. Baczę Suche-Lasań, Choromany-Witnica, Choromany Zabielne-Lubicze, Cibory-Milejowa Góra, Cwaliny Małe-Puzówstok, Cwikły-Krajewo-Dąb, Dzbenin-Pyszna Pacha, Gosie Duże-Sokolałąka, Gosie Małe-Leśnica, Gosie-Otole-Małystok, Gosie-Wybrany-Kołomyja, Goski-Parva Brok, Grzymały-Bełczącystok, Gunie-Kołaki-Ostrów, Konopki Leśne-Jaworówka, Kossaki, Wielkie-Bujnowo, Krajewo Białe-Jabłoń, Krajewo-Płoskie-Łętowo-Brzozowo, Krajewo-Płońskie-Starawieś, Krajewo-Szatany-Białabiel, Łaś-Toczyłowo, Ożary (Ożarki) Małe-Olszanka, Ożary Wielkie-Zambrzyca, Podłatki Duże-Leśniewo, Radwany-Zaorze, Rogale Wielkie-Dzierzbia, Rutki-Kurówstok, Sasiny-Łętownica, Skroda Mała-Dobki, Sulimy-Załęże-Lenarty, Tyszki-Pirogi-Wądołowo, Żebry-Wybranowo, Żmijewo-Mancz, Żochy-Milan itp. Najczęściej nowa nazwa - zazwyczaj rodowa - stała się nazwą pierwszą, a nazwa poprzednia, wymieniona w dokumentach lub określająca położenie osady w pierwszych latach jej istnienia przeszła na drugie miejsce, np. wszystkie wsie nad rzeczkami Dąb i Jabłoń mają nazwy tych rzeczek na drugim miejscu (Cieciorki-Dąb, Faszcze-Jabłoń itd.). Ukształtowanie się dzisiejszej złożonej formy nazwy było długim procesem. Najpierw nazwą wsi była nazwa rzeczki lub nazwa miejsca z imieniem lub przezwiskiem osadnika. Następnie nazwy niektórych wsi występowały z łacińskim lub polskim określeniem położenia i nazwy rzeki, np. Buczyno super fluvio Orz, Chmielewo super Orz, Czarnowo in rivlo Damb, Kowalewo iuzta Poniklystok, Kurzątki super Dzierzbia, Puchaly super Sokolalanka, Sulimy super Scroda, Proszki na Jabłoni (już w 1425 r.). Gunie-Ostrów w 1442 r. zapisano: Kolaki alias na ostrowe. W końcu z nazw wsi wypadły super, in rivlo, iuxta, na i zostały tylko same nazwy i tak powstały: Czarnowo-Dąb, Pruszki-Jabłoń, Modzele-Sokolałąka, Sędziwuje-Prątnik, Grzymały-Bełczącystok, Sasiny-Łętownica, itp., w których drugim członem jest nazwa rzeczki. Nie zawsze ten środkowy łaciński lub polski człon od razu zanikł - wsie położone u źródła rzeczki lub w jego pobliżu dłużej nosiły polskie wierzch lub łacińskie vertice, sumitate w nazwie, np. Bagienice Sumitate Skroda lub Bagieńskie Wierzch Skroda, Cholewy Yertice Mała Kołomyja, Cwaliny Małe Wierzch Puzowstok, Konopki Młode Yertice Łomżyca, Mężenin Wierzch Olszanka, Sokoły Wielkie Wierzch Dzierzbia, Wądołki Wierzch Prątnika, Zabielę Sumitate Białystok. Ten typ złożenia utrzymał się najdłużej. W nazwie Wiśniewo (później Wiśniówek) Yertice Kołomyja łacińskie vertice nawet spolszczyło się na nic nie znaczące po polsku Wiertycze. Typy nazw złożonych z Wierzch, Yertice, Brzeg, Sumitate, iuxta, super, in, a potem tylko złożenie z nazwą rzeki lub miejsca wskazują także na potrzebę wyraźnego określenia położenia miejscowości i odróżnienia od innej wsi o podobnej nazwie, np. Pruszki-Jabłoń a Pruszki-Zalesie, Tyszki-Łabno a Tyszki-Wądołowo, Koziki-Wądołowo a Koziki-Jałbrzykówstok. Dziś byśmy użyli w tym typie nazwy nad, np. Poryte nad Jabłonią, Konopki Młode nad Łomżycą. Wyjątkową była nazwa Chludnie Brzeg Czetna określająca, że ta część Chludni leży nad brzegiem rzeki Czetny. Z kolei łacińskie zwroty w niektórych nazwach (podobnie jak łacińskie a w nazwach wsi nad rzeką Wissą: Świdry a Wissa, Karwowo a Wissa itd.) wyraźnie wskazują na urzędowe, prawne pochodzenie i zapotrzebowanie tego typu złożonych nazw, których na co dzień nie używano i dlatego też wiele z tych złożeń, znanych z licznych wcześniejszych i późniejszych źródeł, dziś już faktycznie zanikło. Bez porównania rzadziej w nazwach wsi pierwszym członem złożonej nazwy stały się nazwy rzeczek (np. Gać, Jąkać, Jastrząbka, Kalinówka, Skroda, Zambrzyca) lub starsze nazwy terenowe (np. Białobrzeg, Chludnie, Czartoria, Maleszewo, Mierzejewo, Przeździecko). Więcej nazw od-rzecznych stało się jednoczłonowymi nazwami wsi chłopskich (np. Bożenica, Dzierzbia, Kisielnica, Kołomyja, Kołomyjka, Łabna, Łomżycą, Mątwica, Pęza, Rząśnik). Niektóre z tych samych nazw równocześnie stały się drugimi członami nazw wsi drobnoszlacheckich (np>. Rogale-Dzierzbia, Cholewy Małe-Kołomyja, Tyszki-Łabna, Konopki-Wierzch Łomżycą). Zupełnie inny rodzaj nazw złożonych, którego nie należy mylić z omówionymi, stanowią nazwy wsi rodowych, które w wyniku działów rodzinnych rozpadły się na mniejsze osady. Inna więc też była ich geneza. Pierwszą nazwą w tej grupie nazw złożonych jest zazwyczaj wspólna nazwa rodowa lub - rzadziej - pierwotna topograficzna nazwa osady, która się utrzymała, a drugą jest najczęściej nazwa gałęzi rodu, pochodząca od imienia lub przezwiska protoplasty tej gałęzi lub jednego z jego kolejnych potomków (np. Białobrzeg-Kieble, Białobrzeg-Sapoty, Boguszyce-Andrzejki, Boguszyce-Warchoły, Chludnie-Waśki, Chojny-Naruszczki, Chojny-Smisie, Chomętowo-Korczaki, Chomętowo-Zalesie-Barlogowizna, Chomętowo-Zalesie-Poczynki, Chomętowo-Zalesie-Wężykowizna, Cibory-Chrzczony, Cibory-Gołockie, Cibory-Kołaczki, Cibory-Krupy, Cibory-Marki, Cibory-Opielaki, Cibory-Szpinaki, Cibory-Tury, Cibory-Witki, Czartoria-Krzyki, Czartoria-Pękale, Czartoria-Wydżgi, Czartosze-Jaźwiny, Czartosze-Mrozy, Czochanie-Dobrochy, Czochanie-Łydynie, Dobki-Mścichy, Duchny-Robaki itd.). Drugi lub trzeci trzon oznacza, że np. we wsi Cibory-Chrzczony mieszkają potomkowie Chrzczona, tj. Krystyna Ciborowskiego, w Ciborach-Krupach potomkowie Ciborowskiego o przezwisku Krupa, a w Zambrzycach-Królach potomkowie Przecława zwanego Król (żył w 1439 r.). Rzadziej nowa odrośl otrzymywała jako drugi człon nazwy nazwę topograficzną (np. Jakać-Borki, Jemielite-Żabin, Krajewo-Brzozowo, Obidzino-Laskowiec, Rębiszewo-Studzianki, Truszki-Zalesie, Wierzbowo-Ostrów, Wierzbowo-Odraniewo) albo przymiotnik określający położenie (np. Białobrzeg Bliższy i Dalszy, Czaplice Osobne, Guty Podleśne, Jąkać Borowa, Konopki Leśne, Korytki Borowe, Korytki Leśne, Kossaki Nadbielne, Krajewo Borowe, Łady Borowe, Łady Polne, Sierzputy Zagajne, Wądołki Borowe, Zaruzie Borowe), wielkość (np. Duże, Wielkie, Małe), stosunek chronologiczny między wsiami macierzystą i nową (np. Chojny Stare i Młode, Duchny Stare i Młode, Jąkać Stara i Młoda, Jastrząbka Stara i Młoda, Konopki Stare i Młode, Mierzejewo-Janki Stare i Młode) lub inną cechę nowej wsi (np. Chludnie-Kupnina, Dobki Piaseczne, Gosie-Wybrany, Guty-Poddenki, Kossaki-Ostatki, Rogienice Piaseczne). Charakterystyczną grupkę stanowiły wsie z drugim członem Wypychy (np. Chomętowo-Zalesie-Wypychy, Jemielite-Wypychy, Kaczyno-Wypychy, Mierzejewo-Wypychy, Modzele-Wypychy, Rogienice-Wypychy, Szczodruchy-Wypychy, Zambrzyca-Wypychy), oznaczającym wyodrębnioną - wypchniętą - ze wsi macierzystej gałęź rodu z nową, własną osadą, którą początkowo było jedno gospodarstwo. Niektóre z tych Wypychów zanikły albo zmieniły swą nazwę. Zapewne też było ich dużo więcej niż można obecnie ustalić. Czasami wydzielona nowa osada otrzymała drugą nazwę od nazwiska lub gniazda nowego rodu, który osiedlił się w niej na miejscu rodu założycieli. Drugi człon w tej grupie nazw złożonych pochodzi od nazwiska nowego rodu. Tak powstały np. nazwy: Boguszyce-Zagroby (od rodu Zagrobów herbu Zagroba), Boguszyce-Kisiołki (od Kisielnickich), Ćwikły-Krajewo-Dąb (od Krajewskich osiadłych na miejscu Cwikłów), Drożęcin-Nagórki (od Nagórskich), Drożęcin-Komory (od Komorowskich), Drożęcin-Wagi (od Wagów), Drożęcin-Lubiejewo (od imienia Lubiewo, jakie nosił właściciel części Drożęcina), Duchny-Cwaliny (od Cwalinów, którzy osiedlili się na miejscu Duchnów), Wykowo-Bialiki (od rodu Białosukniów), Wykowo-Górskie (od Górskich), Wykowo-Rupin (od Rupińskich), Zakrzewo-Zagroby (od Zagrobów). Zupełnie inny rodzaj nazw złożonych powstał wskutek połączenia dwóch osad w jedną miejscowość: Brajczewo-Sierzputy, Grądy-Woniecko, Rostki-Swidrówostrów-Lisowo-Borowo (wieś Rostki-Świdrówostrów i przyłączone do niej grunta po wsi Lisowo-Borowo), Rydzewo-Swięszki (Rydzewo i Obidzino-Swięszki). Nie należy więc mieszać tych nazw złożony z innymi typami złożeń. O nazwie wsi, rodzaju nazwy, o składzie nazw złożonych i kolejności członów w złożeniu, zmianach nazwy i jej trwałości decydowało szereg czynników i uwarunkowań: istnienie starszych nazw topograficznych, imię lub przezwisko założyciela czy osadźcy wsi, ewentualnie nazwa rodu lub przydomek gałęzi rodu, czas i miejsce założenia wsi, charakter społeczny wsi i jego zmiany, rodzaj własności, dalsze dzieje wsi i rodu w niej zamieszkującego, chęć utrwalenia prawa własności do wsi w formie nazwy złożonej, konserwatyzm zapisów w aktach urzędowych. Samo środowisko geograficzne, m.in. ze względu na słabe urzeźbienie terenu, nie wywarło większego bezpośredniego wpływu na nazewnictwo wschodniego Mazowsza (zaledwie kilkanaście nazw typu: Białobrzeg, Biel, Borki, Dąbrowa, Długi Bór, Głębociecz, Góra, Górki, Grądy, Jeziorko, Ławy, Niżna Łąka, Ostrów, Podgórze, Połomia, Poryte, Strumienie, Suchodół, Wądoły, Zabielę, Zakrzewo, Zalesię, Zawady; też trochę przymiotników charakteryzujących środowisko geograficzne: Borowy, Leśny, Nadbielny, Piaseczny, Podleśny, Polny, Zabielny, Zagajny), ale za to oddziałało pośrednio bardzo mocno poprzez nazwy własne licznych obiektów topograficznych (rzeczek, bagien, łąk, lasów, borów, wzgórz itd.), które stały się nazwami wielu wsi. Stąd też sporo nazw jest dużo starszych od samych wsi. Na powstanie i dalsze zmiany nazw istotny wpływ miało też to, czy wieś powstała od razu jako wielodworcza wieś chłopska, czy tworzyła się ona stopniowo w ciągu wielu lat z jednodworczej osady drobnorycerskiej. Istotne znaczenie miało również, czy zamieszkujący wieś ród rozrodził się i podzielił posiadaną majętność na mniejsze osady czy nie. Przejście wsi we władanie innego rodu, osiedlenie chłopów na miejscu drobnej szlachty i odwrotnie szlachty na miejscu chłopów nieraz powodowało zmianę nazwy wsi. Różnorodna geneza wsi drobnoszlacheckich i dalsze zmiany ich struktury osadniczej, własnościowej i społecznej oraz utrzymywanie w zapisach urzędowych dawnych nazw z nowymi ukształtowały cztery zasadnicze rodzaje nazw złożonych (wieloczłonowych). Jeden rodzaj stanowi złożenie: nazwa nowsza (przeważnie rodowa) + nazwa starsza wsi (często topograficzna), np. Obidzino-Kamonobród, Podłatki-Leśniewo, Strękowo-Niebocząc, Zanie-Leśnica, Żochy-Milan; drugi: nazwa własna wsi (będąca od samego początku nazwą tej wsi) + nazwa rzeki, np. Poryte-Jabłoń, Łętowo-Dąb; trzeci: nazwa rodowa lub rzadziej topograficzna + nazwa gałęzi rodu, np. Cibory-Krupy, Cibory-Opielaki, Czartoria-Krzyki, Czar-toria-Wydżgi, Wierzbowo-Zdunki, Wierzbowo-Kopanki; czwarty: połączenie nazw dwóch wsi, np. Brajczewo-Sierzputy. Rodowy charakter wsi drobnoszlacheckich spowodował, że większość pierwotnych nazw wsi (przeważnie przeniesionych z nazw obiektów topograficznych) ustąpiła nowym nazwom rodowym i przeszła na drugie miejsce lub przybrała (o wiele rzadziej) formę nazw rodowych. Wiele też nazw drobna szlachta przeniosła z zachodniego Mazowsza nadając je swym nowym osadom w ziemi łomżyńskiej, jak też na całym wschodnim Mazowszu i znacznej części Podlasia. Główne czynniki, które ukształtowały nazwy wsi i nadały specyficzny charakter miejscowemu nazewnictwu, tkwiły więc przede wszystkim w różnej genezie społecznej, prawnej, własnościowej i osadniczej poszczególnych wsi. Proces tworzenia, zmiany i zaniku (części) nazw rozpoczęty w końcu XIV i w XV w. trwał jeszcze w wiekach następnych. Niektóre z nazw, głównie nazwy części wsi rodowych, pochodzą z XVI w. a inne nawet z XVII w. Między początkiem wsi a czasem utrwalenia się jej nazwy upłynęło nieraz wiele lat, np. wieś Wierzbowo-Zambrzyca należąca już w XV w. do Wierzbowskich, jeszcze w 1556 r. nosiła nazwę Zambrzyca. Sporo też członów nazw złożonych nie zawsze było w stałym użyciu. Tkwiły przeważnie tylko w urzędowych aktach nawet, gdy już wyszły z obiegu. Z czasem, a zwłaszcza w ostatnich latach, wiele wsi w ziemi łomżyńskiej utraciło w swych nazwach albo pierwsze, albo drugie i dalsze człony. Na przykład, pierwszy człon zanikł w grupie wsi mających niegdyś wspólną nazwę Kurzątki. Są więc już tylko Michny zamiast Kurzątki-Michny, Tafiły zamiast Kurzątki-Tafiły itd. Także i inne podobne grupy utraciły pierwszy człon nazwy, np. Popki zamiast Białosuknie-Popki-Wrzącystok, Wąski i Kupnina zamiast Chludnie-Waśki i Chludnie-Kupnina, ale zamiast Chludnie-Brzeg Czetna są Chludnie - pozostał tu pierwszy człon. Tylko drugie człony pozostały z nazw Wykowo-Bialiki, Wykowo-Rupin, Wykowo-Wincenta, Drożęcin-Nagórki, Drożęcin-Wagi, Obidzino-Laskowiec, Susk-Nowawieś, Susk-Junochy i w licznej grupie wsi z pierwszą nazwą Mierzejewo (w niekórych spisach występuje tylko Mierzejewo-Repki), choć wsie te w dalszym ciągu zamieszkują Mierzejewscy. Wiele nazw złożonych występuje tylko w wykazach urzędowych i na mapach, ale nie ma ich już na tablicach informacyjnych przed wsiami. Tablice te i drogowskazy z reguły podają tylko jeden człon nazwy albo pierwszy, albo drugi, zależnie od tego jaki jest potocznie używany, np. w grupie wsi o wspólnej nazwie Tyszki nad Ruziem: Andrzejki, Cięgaczki, Gostery, Nadbory i Piotrowo. Zaprzestano też traktować jako osobne miejscowości niektóre odrębne części wsi, odrośle wsi drobnoszlacheckich, np. dawniej osobno występujące wsie Wierzbowo-Kopanki, Wierzbowo-Odraniewo, Wierzbowo-Ostrów, Wierzbowo-Zdunki dziś tworzą jedną wieś Wierzbowo Wielkie. Podobnie Targonie Białe, Targonie-Okunie, Targonie-Stawiane to dziś Targonie Wielkie; Wądołki-Bartki i Wądołki-Kopki to tylko Wądołki; Wdziękoń--Chrzczony i Wdziekoń-Chleby to Wdziękoń; Jankowo-Kiełcze i Jankowo--Dominikowo to jedno Jankowo; Czartorja-Krzyki, Czartorja-Pękale Czartorja-Wydżgi to jedna Czartorja; Konopki-Mikolajki, Konopki-Popki' Konopki-Seroki, Konopki-Kałtki, Konopki-Wsoły to razem Konopki-Białystok. Przeważnie nazwy te dalej są znane mieszkańcom tych wsi i są używane jako nazwy części wsi. Jednak sporo nazw wsi zupełnie zanikło albo zamieniło się w nazwy polne lub leśne wskutek zaniku w różnych wiekach wsi, których były nazwą.
13. Przynależność własnościowa wsi i miast i jej zmiany
W ziemi łomżyńskiej, tak jak wszędzie, występowały trzy rodzaje własności: panującego, duchowna i szlachecka, które ukształtowały się i utrwaliły w XV w. Nie było tylko własności miejskiej. Własność książęca, pierwotnie obejmująca całą ziemię łomżyńską, w wyniku nadań i sprzedaży bardzo się zmniejszyła pod względem terytorialnym. W ręce książąt powróciły tylko Czarnocin (przed 1425 r.), Piątnica (1435 r.), Kupiski, Nienaczewo, Mątwica, Stawiska k. Zambrowa, tj. Wola Zambrowska i chyba też teren Grabówki k. Zambrowa. Drogą zamiany ks. Janusz I wziął w 1420 r. za 10 włók lasu Drążewo nad Omulwią od Macieja z Kaczyna część gruntów Kaczyna od strony Ostrołęki, na których powstał później Pomian, tak nazwany od herbu Kaczyńskich. Własność książęca ilościowo nie była liczna, ale za to pod względem gospodarczym silna (miasta i duże wsie), a terytorialnym rozległa (więcej niż połowa ziemi łomżyńskiej). Do dóbr książąt mazowieckich (od 1526 r. do królów polskich) należały tutaj wszystkie miasta: Kolno z przedmieściem Łabna (Łabno), Łomża, Nowogród, Ostrołęka, Zambrów i wsie: Borkowo, Budne, Czarnocin, Czerwone, Giełczyn, Grabówka, Janowo, Kąty, Konarzyce, Kupiski, Łatczyn, Łomżyca, Mały Płock, Mątwica, Miastkowo, Piątnica, Podgórze, Pomian, część Siemienia, część Starej Łomży, Wola Zambrowska, Zabielę, liczne młyny na Narwi, Łomży, Gielnicy, Bożenicy, Długiej Nodze, Pisie, Czetnej, Skrodzie, Łabnej, Pęzie, Jabłoni, Zambrzycy, Ruziu, Siennicy, Omulwi, Suszy, nieraz także wyposażone w ziemię (też przy niektórych młynach później powstały wsie), Ruda Skroda i puszcza Zagajnica (w ziemi łomżyńskiej do rzeki Omulwi; rzeką Szkwą biegła granica między Zagajnica Łomżyńską a Ostrołęcką) z dworami myśliwskimi książąt (Krusko, Szkwa, Rososzna), a także Czerwony Bór, Puszcza Zambrowska (między Bagnem Wizną a Narwią) i Bór Jednaczewski. Dobra te stopniowo w XV i XVI w. rozdzielono na mniejsze jednostki (starostwa, dzierżawy), z których największym było starostwo łomżyńskie. Wójtostwa odebrane w XVI w. dziedzicznym wójtom też dawano osobno w dzierżawy dożywotnie lub w zastaw (było co najmniej 12 wójtostw, stanowiących osobne królewszczyzny). Własność kościelna, w sumie niewielka, obejmowała tylko cztery majętności. Benedyktyni płoccy posiadali dobra Szczepankowo z wsiami Wszerzecz, Debowo, Uśnik, Wólka, Młynek, Kraska, Zaborze. Do kanoników regularnych z Czerwińska należały dobra Lubotyn z wsiami Klonowo, Koskowo, Rząśnik, Turobin i młynem Pryskał. Na teren ziemi łomżyńskiej przechodziła też większa część dóbr sieluńskich (zwanych później księstwem sieluńskim), stanowiących własność prepozytów kapituły katedralnej płockiej: Borawe, Goworowo, Jawory, Kamionka, Koprzywnica, Kruszewo, Lipianka, Rębisze, Żabino. Prepozyt (proboszcz) łomżyński posiadał wieś Skowronki zwane też Proboszczowską Wioską (dziś część Łomży). Poza tym plebani mieli po parę włók we wsiach parafialnych lub innych i małe folwarczki. W XVII i XVIII w. własność kościelna wzrosła przez nadania dla nowych instytucji kościelnych i nowych klasztorów, m. in. dla benedyktynek łomżyńskich (m. in. dostały Cydzyn), dla jezuitów łomżyńskich (m. in. Smłodowo, Pstrągi i część Lachowa). Większość wsi stanowiła własność szlachecką z przewagą własności szlachty drobnej (bez poddanych) i cząstkowej (z nielicznymi poddanymi). Podstawowy zrąb dóbr zamożniejszej szlachty powstał już w początku XV w. w wyniku nadań książęcych i utrzymał się przez kilka wieków, ale także część dóbr średniej szlachty powstała przez wykup wsi komu innemu nadanych, np. Paweł Szorc z Obrębu (k. Pułtuska), rządca nowogrodzki, ok. 1420 r. kupił Sławiec, w 1429 r. dostał od księcia 10 włók koło Sławca, a w 1430 r. kupił 10 włók w Dzierzgach. Posiadał też Janowo nad Skroda od ok. 1432 r. i Kisielnicę, którą w 1435 r. zamienił z Jakubem z Łosiewa na Łosiewo209. Stanisław, wójt w Łom-życy, zgromadził w swym ręku Cydzyn, Dobrzyjałowo i Rogienice, które w latach 1428-1430 sprzedał. Wojciech Chorąbała z Pęsów (k. Płońska), wójt w Pniewie i Starej Łomży, kupił Ciepłestoki i Puchały. Jan ze Strzegocina, właściciel Ław i Rzekunia, powiększył swe Grabowo nad Skroda kupnem sąsiednich nadań (w 1429 r. kupił 17 włók zwanych Jabłonowo). Piotr Modzel z Porytego-Jabłoni kupił ok. 1424 r. i w 1426 r. po 10 włók nad Brzeźnicą, a w 1430 r. Cydzyn. Wyjątkowo, i to na krótko, mieszczanie kupowali dobra. Hans Gilgenberg (Clymbor) zwany Tłustym, mieszczanin gdański, przedsiębiorczy kupiec drzewny, przez pewien czas był właścicielem Pęzy (1434-1438) i Rogienic (1435 r.). Również wcześniej i później Pęzę posiadali mieszczanie (do 1434 r. Finkowie, od 1438 r. Szymon, mieszczanin z Łomży). W ziemi łomżyńskiej nie wytworzyły się dobra magnackie. Przeważnie majętności obejmowały jedną lub dwie wsie, rzadziej więcej. Największymi były dobra Poryte, stanowiące jeden z kluczy posiadłości Radzanowskich herbu Prawdzic, do których należały także dobra pod Płockiem i w województwie bełskim. Po podziale Radzanowskich na kilka linii o różnych nazwiskach dobra Poryte (wsie Poryte, Korzeniste, Zaborowo, Dzierzbia, Zaskrodzie i kupione Stawiska oraz lasy, w których później powstało jeszcze 10 wsi) stały się własnością jednej z ich linii - Niszczyckich. Do Ławskich-Grabowskich herbu Pomian potomków Jana ze Strzegocina należały dobra Ławy (wsie Ławy, Rzekuń, Czarnowiec, Dzbenin) i Grabowo nad Skrodą z dokupionymi Sulimami. Smłodowscy herbu Junosza posiadali wsie Smłodowo, Piotrowo i Ratowo, a Poryccy herbu Modzele Poryte-Jabłoń, Brzeźnicę (Zbrzeźnicę) i Cydzyn. Majętności przeważnie jednowioskowe tworzyły m. in. wsie: Chmielewo, Daniszewo, Drogoszewo, Drwęcz, Glinki, Głodowo-Dąb, Goworki, Grądy, Jąkać (Dworna), Junochy, Kisielnica, Kołomyjka, Kumelsk z Chochołowem, Lachowo, Laskowice, Laskowo-Jabłoń, Mężenin, Murawy, Osetno, Pniewo z Rybnem, Puchały, Rogienice Wielkie, Rozwory, Rudka-Skroda, Rutki, Rydzewo, Rzębiki, Sławiec, Strumiłowo, Susk, Tarnowo z Kałęczynem i Podosiem, Troszyn z Grucelami, Wierzbowo-Zambrzyca, Zamość, Zawady. W sumie do zamożniejszej i średniej szlachty należało ok. 60 wsi chłopskich z folwarkami. Wsi drobnoszlacheckich było ok. 465. Nie można ustalić dokładnej ich liczby, bo była zmienna, wskutek zaniku jednych i powstawania innych wsi i wskutek zmian własnościowych. Można tylko wyodrębnić grupę, która zawsze miała charakter drobnoszlachecki. Podział własnościowy wsi między szlachtę drobną i średnią nie był stabilny. Już w XV w. zaczął się proces wykupywania drobnej własności przez zamożniejszą szlachtę, np. Piotr Gęś Magnuszewski z Magnuszewa (k. Makowa), wykupił części Jakaci, osadził na nich chłopów i dał początek Jakackim herbu Radwan (obok pozostali inni drobni Jakaccy nieznanego herbu) i dobrom Jąkać, obejmującym Jąkać Starą i Małą (Dworną). Wielisław Bacz z Buczyna w latach 1424-1430 skupił od różnych właścicieli 30 włók w Czartorii, ale ta majętność nie utrzymała się i uległa ponownemu rozdrobnieniu między Czartoryjskich herbu Lubicz. Z drugiej strony niektóre większe dobra w wyniku działów rodzinnych i sprzedaży rozpadały się na mniejsze, np. w 1460 r. dobra Smłodowo. Dość wyraźna jeszcze w XV w. granica między własnością średnią a drobną przez działy, kupno-sprzedaż zaczęła się zacierać. Powstały między nimi majętności o wielkości pośredniej, zmiennej, a działy rodzinne i kupno-sprzedaż spowodowały wytworzenie się między-wsiowej szachownicy własnościowej. Cząstki we wsiach drobnej szlachty należały nieraz do dużych dóbr, a bywało też, że na częściach wsi w tych dobrach siedziała drobna szlachta. Największa szachownica wytworzyła się między wsiami drobnej szlachty.
14. Podział na regiony i rzut oka na przemiany w osadnictwie w wiekach następnych
W ziemi łomżyńskiej daje się wyróżnić cztery regiony. Region pierwszy (prawie cały pow. łomżyński i płd. wsch. część pow. ostrołęckiego) stanowią tereny południowo-zachodnie, między Narwią a garbem Czerwonego Boru, których osiedlanie zaczęto najwcześniej, może koło 1373 r., a przeprowadzono głównie w latach 1380/90-1410. Region drugi (pow. zambrowski i wschodni fragment pow. łomżyńskiego) to obszar północnej części dawnej puszczy Łętowo między Czerwonym Borem a granicą wschodnią Mazowsza i ziemi łomżyńskiej, będącą wynikiem podboju litewskiego od wschodu. Pierwsi znani osadnicy pojawili się tu już w 1393 r. Część północną zasiedlono do roku 1410, a południową w latach 1411-1424. Ostatnie resztki (m. in. nad rz. Łętownicą, między górną Jabłonią a Dębem) rozdano w latach 1432-1439, a część nawet jeszcze w 1473 r. i 1493 r. Region trzeci (wschodnia połać pow. koleńskiego) stanowią ziemie zanarwiańskie między doliną rzeki Skrody i górnej Pissy a granicą ziemi wiskiej. Mimo że pierwsze na nim nadanie pochodzi z 1375 r., został on osiedlony bliżej Narwi w latach 1400-1410, a dalej głównie w latach 1415-1426. Region czwarty (zachodnia połać pow. koleńskiego i płn.-zach. części pow. łomżyńskiego i ostrołęckiego) to zachowana przez całe średniowiecze puszcza Zagajnica (Puszcza Kurpiowska Zielona), w której powstały najpierw tylko dwory myśliwskie książąt mazowieckich (Szkwa, Krusko, Rososzna), a następnie na skraju zachodnim i wschodnim na rzekach osady młyńskie i rudy. W Zagajnicy też istniały krócej lub dłużej nietrwałe osady smolarzy, popielarzy, drwali. Z trzech pierwszych regionów należy wyodrębnić pas nad Narwią, pod grodami, przy przeprawach wzdłuż odwiecznej drogi wodnej i lądowej z zachodniego Mazowsza przez Ostrołękę, Nowogród, Łomżę do Wizny, której posiadanie przez władców polskich, a następnie mazowieckich było podstawowym warunkiem utrzymania ziem nad Narwią i Biebrzą w ich rękach. Przy tej drodze pod grodami pozostały resztki starego osadnictwa i przy niej najpierw powstały zalążki nowego, już trwałego osadnictwa. Sformowana w końcu XIV i w pierwszej połowie XV w. sieć osadnicza zagęszczała się przede wszystkim na terenach drobnoszlacheckich przez nowe odrośle starych wsi zakładanych na ich gruntach (np. Ćwikły-Rupie, Podłatki Małe, Rębiszewo-Studzianki, Szczodruchy-Wypychy) Rosło też dalej rozdrobnienie i pogłębiała się szachownica gruntów we wsi i między wsiami w wyniku działów, małżeństw (grunta wniesione w posagu), spadkobrania po dalszych krewnych, kupna-sprzedaży. Nie jeden szlachcic miał po kilkanaście, a nawet po kilkadziesiąt kawałków ziemi o różnej wielkości i kształcie. Szlachcic cząstkowy miewał także grunta i po kilka zagród chłopskich w różnych wsiach i to wystarczyło, by pisał się jako pan na kilku wsiach. W ciągu XV-XVI w. zwiększyła się liczba ludności, przyrost był znaczny, nie było wojen, a większe epidemie chorób były jeszcze rzadkością. We wsiach drobnoszlacheckich zaczęło robić się coraz ciaśniej. Tylko część potomstwa mogła zostać na ojcowiźnie, wynieść się do nowych przysiółków, osiąść na wypychach, na ostatkach, na osobnem, na kątach. Dzielenie ziemi między wszystkich potomków stało się niemożliwe. Malejący areał posiadanej ziemi zmuszał część potomstwa do podejmowania pracy u bogatszego krewnego lub u sąsiada (stąd w rejestrach pogłównego z XVII w. pełno parobków, oraczy, bronowłoków, służących szlachciców) i do emigracji. Niewielu mogły przyjąć najbliższe miasta mające też znaczny własny przyrost ludności. Więcej osadników, przekroczywszy granice państwowe, udało się na sąsiednie ziemie mazurskie po Galindach i Jaćwingach kolonizowane w XV i XVI w. (osadnicy mazowieccy doszli aż do Puszczy Rominckiej, pod którą zetknęli się z osadnikami litewskimi). Inni bardzo licznie osiedlili się na Podlasiu także w XV-XVI w., gdzie założyli wiele wsi na prawie szlacheckim. Sporo też drobnej szlachty łomżyńskiej osiadło w XVI-XVIII w. wśród chłopów we wsiach królewskich na Podlasiu, na Suwalszczyźnie i w Grodzieńszczyźnie. Osiedlili oni na nowych terenach setki wsi, zamieszkali w miastach, przyjmując status chłopski lub miejski lecz zachowując swe nazwiska, pochodzące od ich gniazd rodowych w ziemi łomżyńskiej. Wiele też drobnej szlachty rozeszło się w XVI-XVIII w. po całej Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim aż po najdalsze kresy państwa, szukając chleba w służbie po dworach szlacheckich, starościńskich, w zarządach dóbr królewskich, w wojsku, zakonach, urzędach i w miastach. Wiele szlachty, pochodzącej z ziemi łomżyńskiej, można spotkać w całej ówczesnej Rzeczypospolitej. Kariera urzędnicza i duchowna na miejscu i gdzie indziej nie dla wielu była otwarta. Na miejscu możliwości awansu społecznego dawały tylko nieliczne urzędy w Łomży, Zambrowie, Kolnie i Ostrołęce. Drobna szlachta przeważnie zajmowała też w nich niższe urzędy (burgrabiów, komorników, susceptantów, skrybów), zachowując swe gospodarstwa na wsi. Więcej synów i córek mogło znaleźć środki utrzymania wstępując do bardzo rozwijających się wtedy zakonów, do licznych nowo fundowanych klasztorów, głównie poza ziemią łomżyńską, w której niewiele założono klasztorów (w Łomży - jezuici, benedyktyni i kapucyni, w Stawiskach - franciszkanie). Szczególnie korzystną, zapewniającą awans majątkowy, była służba na dworach magnackich i kariera wojskowa. Nieliczne też jednostki zrobiły poza swymi stronami rodzinnymi wielką karierę, dochodząc do zamożności, do szczytów godności duchownych czy senatorskich, zapewniając swemu potomstwu przynależność do zamożnej szlachty, a nawet arystokracji, np. Jan Gosiewski z Gosi koło Kołak, który w drugiej połowie XVI w. powędrował na Litwę, syn jego, Aleksander, był wojewodą smoleńskim, a wnuk Wincenty, hetmanem polnym litewskim (zwycięski dowódca w bitwie pod Prostkami w 1656 r.). Stanisław Laskowski (zm. 1661 r.) właściciel Laskowca-Jabłoni doszedł do godności referendarza koronnego i wojewody płockiego. Jan Zamojski herbu Grzymała (zm. 1614 r.) z Zamościa k. Troszyna został arcybiskupem lwowskim, Jan Zambrzycki (zm. po 1670 r.), właściciel części Zambrzycy-Króli i Jankowa - instygatorem litewskim, Remigiusz Franciszek Zambrzycki z Zambrzycy Starej - biskupem sufraganem kijowskim w XVIII w., a Maciej Gosiewski (zm. 1683 r.) właściciel części Gosi Małych-Leśnicy - generałem artylerii wojsk litewskich itd. Niektórzy nie zrywali od razu więzów z ojczystymi stronami, np. Nikodem Kossakowski (zm. 1609 r.), pułkownik wojsk królewskich, dzielny rotmistrz pod Wielkimi Łukami i Kirchholmem, przodek arystokratycznej gałęzi rodu, rodem z Kossak-Ponikłegostoku, postarał się o urząd starosty łomżyńskiego i polecił się pochować w Łomży; do dziś zdobi katedrę łomżyńską jego piękny nagrobek z ciemnego marmuru. Położenie materialne wielu pozostających na miejscu rodzin drobno-szlacheckich niewiele różniło się od sytuacji chłopów (nieraz po parę rodzin mieszkało w jednej chacie), ale jedna zasadnicza różnica - przynależność do stanu szlacheckiego - umożliwiała energiczniejszym, zaradniejszym, pracowitszym ponowny powrót do własności ziemi, ponowne wydźwignięcie się. Stąd też we wsiach drobnoszlacheckich następował ciągły ruch, ciągłe zmiany, jedni się bogacili, inni ubożeli by po pewnym czasie odzyskać straty. Księgi łomżyńskie, zambrowskie, koleńskie i ostrołęckie pełne były od samego początku transakcji sprzedaży, zastawów, dzierżaw nawet bardzo drobnych kawałków ziemi (płos, sznurów, klinów, smugów, łąk), zapisów długów, pożyczek, czynszów itd. Jedni zbywali swe kawałki ziemi, inni skupywali je stopniowo lub od razu od kilku właścicieli. Ziemie wykupywane przez bogacącego się sąsiada zamieniały się w folwarczek lub odwrotnie, folwark wskutek działów i rozsprzedaży zamieniał się w wieś drobnoszlachecką. Przemiany w jedną lub drugą stronę powtarzały się w ciągu wieków, zmieniając w całości lub częściowo charakter wsi. Wieś drobnoszlachecka w zasadzie zamieszkiwała szlachta sama pracująca na roli, ale zamożniejsi spośród niej zatrudniali parobków, oraczy, bronowłoków, pasterzy, służące, komorników w ich domach komornic mieszkających, a nawet osiedlali w małych chatkach obok swych gospodarstw chłopów, zagrodników, chałupników, dając im trochę ziemi. Stąd też we wsiach drobnoszlacheckich także pojawiali się chłopi. Liczba ich w ciągu wieków była zmienna i bardzo różna. W jednych wsiach nieliczni chłopi byli stale, w innych tylko przez pewien czas. Zubożenie szlachty zmuszało do rezygnacji z pracy chłopskiej i do zajęcia im przydzielonej ziemi i domów. Wieś ponownie stawała się czysto szlachecką i odwrotnie wieś, w której wykupiono drobną szlachtę i osiedlono chłopów stawała się wsią czysto chłopską. Mimo wahania to w jedną to w drugą stronę w sumie liczba ludności chłopskiej wzrastała i chłopi rozprzestrzeniali się na nowe tereny. Część chłopów pochodziła z zupełnie wyzutej z własnej ziemi szlachty, która przyjmując status chłopski traciła wszelkie prawa szlacheckie. Więcej wsi drobnoszlacheckich zmieniało się na wsie chłopskie niż odwrotnie. Liczba wsi szlachty folwarcznej rosła wraz z wykupywaniem ubogich krewniaków i sąsiadów przez bogacące się gałęzie rodów drobnoszlacheckich i przez zamożnych właścicieli dużych sąsiednich dóbr. Tworzenie większych dóbr przybrało na sile w XVII w. Najwięcej ubogich sąsiadów wykupili Mężeńscy i Opaccy, kolejni właściciele dóbr Mężenin i Rutki. Do dawnych wsi drobnoszlacheckich w całości lub w części wykupionych m. in. należą: Bagienice-Danowo, częściowo Boguszyce z sąsiednimi wsiami, Brajczewo, Brzoski, Chmiele-Pogorzel, Chorzele, Czarnowo-Dąb, Drożęcin, Gniewoty, Gosie-Otole, Gosie-Wybrany, Grochy-Pogorzel, Grądy i Woniecko, Jąkać Starawieś, Kołomyja, Koziki-Wądołowo, Łosie, Łuby-Kowalewo, niektóre Mierzejewa, Mieczki-Ziemaki, Milewo-Abramy, Milewo-Dudziki, Milewo Wielkie, Pstrągi, Radgoszcz, Rupino, Stylągi, częściowo Śledzie, Wagi, Wysokie Wielkie, Trzaski, Zaorze, Zaruzie. W pola folwarczne zmieniły się i przestały istnieć m. in. wsie: Borzymy, Chochołowe, Faszki, Gawki Małe, Gedory, Jaskółki, Kurzątki-Byczki, Kurzątki-Mierki, Niedźwieck, Sulimy k. Grabowa, Szkarłupy-Mancz, Trojany, Trzaski-Olszanka, Wądołki-Suchodół. Trochę dóbr, istniejących od XV w. jak i nowych, w wyniku działów rodzinnych i sprzedaży rozpadło się na niniejsze majętności, np. największe w ziemi łomżyńskiej dobra Poryte już w XVI w. podzielone zostały na 5 osobnych majętności. Parę wsi średniej szlachty zamieniło się w całości lub w części we wsie drobnoszlacheckie, np. Kobylin, Łosiewo, Pęza, Wincenta, Wykowo. Na poziomie średniej szlachty utrzymało się dwadzieścia parę rodzin, m. in. Cydzyńscy herbu nieznanego, Czerniccy herbu Topór-Wścieklica, Grabowscy-Ławscy herbu Pomian, Glinkowie herbu Trzaska, Jakaccy-Magnuszewscy herbu Radwan-Wierzbowa z Jakaci Małej (Dwornej), Kisielniccy herbu Topór, Kumelscy herbu Modzele, Lachowscy herbu Bolesta, Laskowscy herbu Dąbrowa z Laskowca-Jabłoni, Łosiewscy herbu - nieznanego, Mężeńscy herbu Kościesza z Mężenina k. Rutek, Niszczyccy herbu Prawdzie z Porytego, Poryccy herbu Modzele z Porytego-Jabłoni, Puchalscy herbu Bujno, Rutkowscy herbu Bończa z Rutek Kościelnych, Smłodowscy herbu Junosza, Strumiłowscy herbu Rola, Szorcowie-Sławscy ze Sławca herbu Mora, Tarnowscy herbu Grzymała z Tarnowa k. Miastkowa, Troszyńscy herbu nieznanego, Zamojscy herbu Grzymała z Zamościa k. Troszyna, Zawadzcy herbu Prus z Zawad Kościelnych. Prawie wszystkie te rody w ciągu następnych wieków wymarły (pozostali do XX w. Kisielniccy w Kisielnicy i sąsiednich folwarkach). Na ich miejsce przez małżeństwa, drogą spadku i kupna dóbr stale dopływały rody z ziem wiskiej, nurskiej i dalszych z Mazowsza (np. Arciechowscy, Badowscy, Budziszewscy, Czosnowscy, Doliwowie, Drewnowscy, Godlewscy, Iłowscy, Jeziorkowscy, Łempiccy, Mocarscy, Starzymscy, Ołdakowscy, Opaccy, Rembielińscy, Rostkowscy, Staniszewjcy, Wierzbiccy, Wojsławscy, Zielińscy), z Podlasia (Ciechanowieccy, Gnatowscy, Jabłońscy, Kramkowscy, Mleczkowie, Skiwscy), a nawet z odległych stron Korony (Bykowscy, Dunin-Wąsowicze, Modliszewscy, Przyjemscy, Węgierscy, Zbierzchowscy inaczej Zwierzchowscy) itd. Z nich też przeważnie pochodzili dygnitarze i urzędnicy ziemi łomżyńskiej i później także posłowie tejże ziemi. Ze względu na ciągłe przemiany w warstwie drobnoszlacheckiej następowało ubożenie jednych bogacenie drugich; sporo też miejscowej drobnej szlachty przeszło do średniej (ale tylko niektóre ich gałęzie), np. z rodów o nazwiskach: Barzykowski, Choromański, Długoborski, Filipowski, Gałąska, Gosiewski, Gosk, Grzymała, Karwowski, Kleczkowski, Kołomyjski, Konopka, Kossacowski, Krajewski, Luba, Mieczkowski, Pruszkowski, Puchalski, Skrodzki, Suski, Szumowski, Trzaska, Wiszowaty, Zambrzycki, Zaorski, Zaruski, Żebrowski itd. Wybitniejszych członków tych i innych rodów łomżyńskich można spotkać na arenie życia politycznego i kulturalnego Polski od XVI do XX w., a ich życiorysy w encyklopediach słownikach biograficznych. Z drugiej strony można zauważyć spadanie do rzędu drobnej ubogiej szlachty niektórych gałęzi wcześniej wymienionych zamożniejszych rodów. Tak jak wymarła część rodów, pochodzących od pierwszych osadników, tak też nie wszystkie wsie w ziemi łomżyńskiej założone w XV w. przetrwały do dnia dzisiejszego. Około 40 wsi w następnych wiekach zanikło z różnych przyczyn, m. in. z powodu wymarcia rodu wieś zamieszkującego, zniszczenia wsi w czasie najazdu szwedzkiego, przez zarazę, lub w wyniku wykupienia przez zamożnego sąsiada. Jedne wsie zostały zamienione w pola folwarczne, inne w całości lub w części weszły w grunta lub lasy sąsiednich wsi, np. pola po wsiach Kurzątki, Byczki i Kurzątki-Mierki włączono w grunta folwarku Stawiska, a Faszci i Paczoski zajął Laskowiec. Niektóre zanikły przez scalenie z inną wsią np. Zambrzyca Ninoty włączona do wsi Zambrzyca-Króle). Na miejscu wsi Gędory osadzono w XIX w. wieś Aleksandrowo, a miejsce wsi Zawrze zajęło Leopoldowo (od Leopolda Staniszewskiego zm. w 1843 r.). Nie istnieją m. in. Aksamity k. Buczyna, Borzymy k. Sławca, Chochowo k. Kumelska, Cwaliny-Duchny, Dobrochy k. Szeligów, Drożęcin-Komory, Faski-Rykacze k. Laskowca Nowego, Gaczkowo k. Klimaszy, Gawki Małe, Gierlachy-Lutostań k. Kotów, Głodowo k. Opęchowa, Guty c. Gronostajów, Jaskółki k. Chorzeli, Jastrząbka-Jaźwiny k. Kaczynka, Jemielny Las k. Kalinówki, Klonowo k. Rząśnika, Kałęczyn k. Miastkowa, Konopki-Pułaki k. Targoni-Krytułów, Kurzątki-Byczki i Kurzątki-Mierki k. Stawisk, Lenarty-Milan k. Pisek, Lewice k. Rakowa n; Skrodą, Lisowo-Borowo k. Rostek, Mierzejewo-Bryszki, Mierzejew -Strusin, Mierzejewo-Zygmunty, Mężenin Nowy, Niedźwieck k. Ragoszczy, Paczoski k. Woli Zambrowskiej, Połomia Stara k. Zambrow Poslino k. Chomętowa, Pryki-Witnica k. Pisek, Skrzynki-Ciepłystok. Rutek, Sulimy nad Skrodą k. Grabowa, Szkarłupy-Mancz k. Żmijew Trojany-Mancz k. Stylągów, Trzaski-Olszanka k. Ożar, Wądołki-Such dół k. Stylągów, Wólka k. Kraski Szczepankowskiej, Zagacie, Żelechow. Lutostani. Jedne z tych wsi przestały istnieć między XVI a XVIII a inne dopiero w XIX w. Rozwój wielkiej własności przyczyniał się do zaniku jednych, a równocześnie powodował powstawanie nowych wsi oraz lokacji miast. W ziemi łomżyńskiej powstały też pierwsze miasta prywatne Stawiski-Fortunatowo (między 1698 r. a 1702 r.), Smłodowo (w XVIII w Rutki (1760 r.). Charakter osad targowych przybrały Miastkowo i Szcze pankowo. Nie powiodła się tylko najwcześniejsza prywatna próba lokacji miejskiej Grabowa nad Skrodą w 1524 r. Sieć miast zagęściła sie przy równoczesnym upadku miast królewskich (z dawnych książęcych Łomża utrzymywała swe znaczenie jako stolica ziemi łomżyńskiej ( 1526 r. do 1795 r. w województwie mazowieckim)), miejsce zgromadzi sejmikowych, najważniejszy na Wschodnim Mazowszu ośrodek szkolny (kolegium od 1614 r.), w końcu XVIII w. siedziba Komisji Dobrego Porządku, ale przestała być głównym ośrodkiem gospodarczym wschodniego Mazowsza i Podlasia, który przesunął się w XVII w. do Tykocii i utrzymywał się w tym mieście do początku XIX w. Łomża ponownie odzyskała znaczenie, gdy stała się siedzibą władz departamentu łomżyńskiego (1807-1815), a następnie (od 1866 r.) guberni łomżyńskiej dużo większej od obecnego woj. łomżyńskiego (obejmowała także obecne woj. ostrołęckie). Postęp w rozwoju osadnictwa w XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. przejawił się przede wszystkim w zagęszczaniu się i rozbudowie istniejących wsi i w powstawaniu nowych niewielkich wsi między starymi wsiami na terenach drobnoszlacheckich. Wreszcie też nowym terenem rozwoju osadnictwa stała się nietknięta do tej pory Zagajnica. Po wymarciu Piastów mazowieckich straciła ona swe znaczenie i opiekunów. Oddawana przez królów polskich w dzierżawę różnym dygnitarzom stała się obiektem wzmożonej eksploatacji (drzewo, smoła, potem ruda żelaza, węgiel drzewny). W początku XVII w. było czynnych w niej 10 smolarni. Starostowie zezwalali też bartnikom czynić przeróbki w ich borach, tzn. częściowo je karczować i zamieniać w pola uprawne, przy których stanęły na stałe ich budy mieszkalne (używane początkowo tylko od wiosny do jesieni). Aby wykorzystać na miejscu pokłady rudy darniowej (której wytop także wymagał wiele węgla drzewnego) i ułatwić wyrąb drzewa, wprowadzono stałe osadnictwo w głąb puszczy. W Zagajnicy Ostrołęckiej postawiono Rudę Olszewkę (zezwolenie królowej Anny na budowę w 1592 r.), Rudę Czarnię na rzece Czarnej (między 1608 r. a 1615 r.) i Rudę Lelis na rzece Rozodze (przed 1619 r.), a w Zagajnicy Łomżyńskiej Rudę Leman (przed 1605 r.) i tartak Mniszech (od nazwiska starosty Andrzeja Mniszcha; przed 1628 r.). Każda z nich otrzymała też po kilka włók ziemi. Wzniesione budynki produkcyjne, mieszkalne dla przedsiębiorcy-kuźnika i robotników były pierwszymi stałymi osadami w puszczy. Za nimi przyszły pierwsze wsie rolne zakładane na miejscu poręb, budzisk drwali i smolarzy, przerąbków bartnych, najwcześniej i liczniej w Zagajnicy Ostrołęckiej. W 1621 r. Andrzej Mniszech, starosta ostrołęcki, widząc szkody czynione w puszczy Ostrołęckiej, tak od poddanych obcych, jak i własnych zakłada od strony Narwi i Omulwi na drodze z Ostrołęki w głąb puszczy wieś Dylewo, w której osiedla czterech Kaczyńskich (szlachtę ze wsi Kaczyno) na służbie strzeleckiej z obowiązkiem chodzenia w przepisanej barwie tj. w odpowiednim ubiorze (jest to początek stroju kurpiowskiego). Potomkowie tych Kaczyńskich zazwyczaj stawali na czele buntów i innych wystąpień kurpiowskich od XVII do XX w. Następnie założono wsie tuż przy samej granicy Prus koło górnej Rozogi: Dąbrowy (zakładana w 1625 r.), Wojkowe Łąki (dziś Wolkowe), Stary Myszyniec, Nowy Myszyniec (przywilej na trzy jarmarki w 1650 r.). Osadnictwo rolne wkroczyło także do Zagajnicy Łomżyńskiej od strony ostrołęckiej. Założono tu wieś Lipniki (przed 1646 r.) i przy dawnym tartaku Mniszech wieś Tartak. Kolonizacja puszczy wzmogła się po najeździe szwedzkim. W Zagajnicy Ostrołęckiej osadzono Wykrot, Surowe, Chudek, Siedliska, Kurpie Małe, Kruki, a w Zagajnicy Łomżyńskiej Dudy (Puszczańskie) i Wyk. Na dobre rozwinęła się ona dopiero w XVIII w., a niektóre wsie zakładano jeszcze w XIX w. W sumie powstało w Zagajnicy Łomżyńskiej i Ostrołęckiej ok. 170 wsi. Terenami nowego osadnictwa stały się też kawałki lepszych ziem w Puszczy Zambrowskiej nad Wielką Bielą i Narwią (Smolarze, Włóchówka, Kurpiki, Rudniki, Wieczorki, wyrosłe z osad smolarzy, drwali i rudników), w Borze Jednaczewskim (ponownie Jednaczewo, Sadykierz, Górki, Goszewek, Szablak) oraz lasy w dużych dobrach. Ich właściciele zakładali nowe wsie rolne lub nowe folwarki na miejscach po budziskach smolarzy i drwali. Najwięcej ich powstało w XVIII i XIX w. na terenie dawnych dóbr Poryte (Budy Poryckie, Budziska, Ewelin, Grabowo Małe-Piardy, Grabówek. Hipolitowo. Ignacewo, Józefowo, Wilczewo, Rudka), Stawiski (Budy Stawiskie, Smolniki, Chmielewo, młyn Sokolicha), koło Czarnocina (Budy Czarnookie - w 1751 r. zapisano o nich kilka chałup w granicach czarnookich na miejscu od popielarzów wyprzątnionym), koło Małego Płocka (Budy Koziowskie, Budy Żelazne), koło Pniew (Budy Pniewskie; itd.) W czasie czynszowania chłopów w dobrach rządowych i uwłaszczania wszystkich chłopów (od 1864 r.) oddzielono grunta folwarczne od chłopskich, przenoszono chłopów na nowe ziemie, a następnie zaczęła się parcelacja folwarków. Przyniosło to powstanie dalszych nowych wsi na terenach starego osadnictwa, np. w dawnym starostwie łomżyńskim założono wieś Kraskę (przy dawnym młynie tejże nazwy), Łochtynowo (od Mikołaja Łochtyna, Rosjanina, który od cara otrzymał w 1841 r. dobra starosty grodzkiego łomżyńskiego), Kupiski Nowe, Janowe (od kniazia Jana Szachowskiego, który w 1845 r. dostał część dóbr leśnictwa kupiskiego), Aleksiejewo, Michajłowskie k. Małego Płocka itd. Postęp parcelacji folwarków i likwidacja szachownicy pociągały też za sobą powstawanie nowych wsi i rozsypywanie się starych na kolonie w końcu XIX w. i w pierwszej połowie XX w. Powstały m. in. Dryje koło Kołomyi, Pery-Szlasy, Kołaki Nowe-Dabrowa, Rutki-Jatki itci. Większość folwarków przestała istnieć. W niektórych nowych wsiach nawet osadzano nową ludność, różnych imigrantów, m. in. Mazurów, Niemców (np. w Krasce). Powstanie tych nowych wsi niewiele zmieniło ukształtowany w średniowieczu obraz osadnictwa ziemi łomżyńskiej (oczywiście z wyjątkiem Zagajnicy). Zasadniczy zrąb wsi łomżyńskiej powstał w latach 1390- 1426. Koniec XIV w. i wiek XV były więc szczególnie ważne w dziejach ziemi łomżyńskiej. Widoczny dziś krajobraz osadniczy, większość wsi, ich rozmieszczenie, wielkość, kształt, pola uprawne, sieć dróg, zawdzięczamy pracy pierwszych i następnych osadników, którzy tutaj się osiedlili a w miejscu puszczy założyli liczne wsie, zbudowali miasta, którzy przekształcili pierwotne puszcze i bagna w uprawne poła i użyteczne łąki, przeprowadzili drogi przez bezludzia. Ich potomkowie wsie te rozbudowali, założyli nowe wsie, powiększyli areał pól uprawnych, przez następnych kilkaset lat pracowicie uprawianych. Wielka w tym zasługa ks. Janusza I - podjęta przez niego i wytrwale konsekwentnie prowadzona kolonizacja wschodniego Mazowsza na obszarze ok. 10 tys. km, (od granicy ziemi stężyckiej po granicę krzyżacką) była wielkim przedsięwzięciem, zakończonym pełnym, trwałym i owocnym sukcesem, powstaniem sieci osadniczej na powierzchni Mazowsza.