www.Prusowie.pl - english
TWÓRCZOŚĆ
O
STAROŻYTNYCH PRUSACH
ORAZ
TROPIENIE ICH BYTU
HISTORIA
WYBITNI PRUSOWIE
HERBY PRUSÓW i SPIS
POTOMKOWIE PRUSÓW
PRUSOWIE O KURPIACH
Prus-Mazur-Kurp Trójkąt Bermudzki Geneza ludu Kurpiowskiego Kurpie - historia KURPIE Z ORĘŻEM W GOTOWOŚCI KURPIOWSKIE PIEŚNI I TAŃCE ADAM CHĘTNIK O KURPIACH Adam Chętnik Adam Chętnik Mazurskim
(do pobrania) Maria Weronika Kmoch
Publikacja KURPIOWSKIE HERBY MYSZYNIEC I PUSZCZA ZIELONA
Kurpie Potomkowie Prusów Kurpie Najważniejsi w dziejach
Kurpiowscy potomkowie Prusów Ziemia Łomżyńska Puszcza Biała Gawęda Kurpiowska Kurpiowska schadzka Strzela jak Kurp
LINKI
Kurpiowska kultura bartnicza Kurpie: opowiadanie Historyczne - Our Digital Library
ESEJE - LISTY - Historia
PUBLIKACJE
KULTURA
JĘZYK PRUSÓW
FILMY
FORUM - Archiwum
MAIL: PRUS@PRUSOWIE.PL
Licznik
Licznik
KOCHAJMY KURPIE
LINKI
Kurpiowska kultura bartnicza
KURPIOWSKIE PUBLIKACJE
KURPIOWSKA SCHADZKA
GAZETA KURPIOWSKA
Kontakt puszczaki@prusowie.pl
NOWOŚCI
EPILOG BADAŃ HISTORII PRUSÓW
Legendy Kijowa
Projekt Wyspa aktualizacja
ANEKS II
PRUS MAZUR KURP
Faustin Wirkus
Cyprian Kamil Norwid
Zajączkowski
Dywizjon 303 Józef Polilejko
JÓZEF BRULIŃSKI
Why Russia Will
Lose Kaliningrad
Kurpie: opowiadanie Historyczne - Our Digital Library
ANEKS I
PRUS MAZUR KURP
Film o języku Prusów
(do pobrania)
PRUS MAZUR KURP
Spis treści niekompletny
Listy o Prusach
O reslawimację Niemiec wschodnich
RADOMIŃSKI
POLSKA POMIĘDZY MŁOTEM A KOWADŁEM
BIAŁORUSINI I POLACY
Zdzisław Radomski
Puszcza Biała
Opracowanie: Anna Czyżewska
Henryk Syska, znawca kurpiowszczyzny i autor dzieła „Obleciałem Kurpie Gocie” przywołuje Aleksandra Połańskiego, który w swoim dziele „Opisanie lasów Królewstwa Polskiego” wiąże nazwę Puszczy Białej z losami Jadźwingów, plemienia żyjącego 1000 lat temu na północno-wschodnich terenach dzisiejszej Polski. Gdzie dziś leży wieś Strabło, blisko Olszanicy i Strumieńca na północnym Podlasiu – wznieśli oni w przeszłości osadę. Osada upadła, ale jego pozostałości miejscowi otoczyli legendą i nazywali, nie wiadomo dlaczego, Białym Dworem. W XVIII Michał Starzeński, właściciel Strabła, rozkazał likwidację ruin. Rozbito fundamenty, grunt zaorano, posadzono drzewa owocowe, ale nazwa pozostała. Dla mieszkańców Podlasia nadal był to Biały Dwór. Minęło kilka, może kilkanaście lat i nazwa rozciągnęła się na bory otaczające Ostrów, Brok i Kamieńczyk, które ciągnęły się po Długosiodło, Wyszków, Obryte i Pułtusk Z dawnego Białego Dworu powstała Biała Puszcza (Syska 1955, s.10)
Historia ta jest jednak mało realna. Dużo bliżej prawdy jest chyba piaskowa etymologia przypisująca pochodzenie nazwy kolorowi piasku. „U podnóża drzew świeciła golizną ziemia, która na Ponarwiu i Nadbużu jest przeważnie piaszczysta” - pisał Henryk Syska w latach 50-tych XX wieku. Taką ta ziemia była od stuleci. Właśnie z powodu tych piasków, które niezwykle jasnej były barwy, przyjęła się nazwa Puszcza Biała (Syska 1955, s.11)
Do dziś między Długosiodłem a Trzcianką znajdziemy wieś Białebłota, której nazwa w ironiczny sposób określa piasek. Byli też tacy, m.in. Teofil Lenartowicz, którzy określali go mianem „dziadkowskiego morza” (Syska 1955, s.11)
Jest jednak jeszcze inna geneza określenia biała. Otóż podmokłe łąki i bagniste tereny zalewowe Narwi porastała i nadal porasta roślina o białych, wełnistych nasionach. Ludność puszczańska mówiła na nią po prostu biel, bo taki kolor miały kulki puchowego owocostanów. Stąd od bieli nazwę swoją wzięła Puszcza Biała (Kozłowski 2004, s.4)
Ale Puszcza Biała zwana też była Puszczą Biskupią, Biskupszczyzną lub Biskupizną – nazwa od właścicieli – biskupów płockich, bowiem to było nie tylko jedno z najstarszych biskupstw w Polsce, ale także w okresie przedrozbiorowym jedno z największych terytorialnie. Puszcza Biała była zaledwie częścią dóbr biskupich, ale odgrywała w nich znaczącą rolę. Gdy w XVIII wieku na te tereny zaczęto sprowadzać kurpiowskich osadników z Puszczy Zielonej, dla odróżnienia, tę nazywano Puszczą Biskupią, bo pod biskupami płockimi, a nie królem byli wtedy jej mieszkańcy (Syska 1955, s.11, Kozłowski 2004, s.4)
Granice
Puszcza Biała wielokrotnie mylona była (i nadal jest z Puszczą Zieloną). A różnica jest ogromna, oparta przede wszystkim o położenie oraz odmienną historię i kulturę.
Wincenty Pol, pierwszy w Polsce nauczyciel etnografii napisał: „Po lewym brzegu Narwi, w końcu znacznie poniżej, między Bugiem i Narwią a miastami: Pułtuskiem, Różanem,
Ostrowią, Brokiem i Wyszkowem leży puszcza z dawna Białą Puszczą zwana, częścią w ziemi różańskiej, częścią w łomżyńskiej położna” (za Syska 1955, s.40)
„Brzegi Narwi i Pełty były już na początku XIII wieku zasiane licznymi osadami, drobnymi zapewne które wymieniają przywilej Konrada Ks. Mazowieckiego z 1203 roku potwierdzający posiadłości Biskupów Płockich” pisał w „Słowniku Geograficznym” Bronisław Chlebowki. Wymienia też istniejących już w tamtym czasie 17 miejscowości, m.in. Obryte, Bartodzieje, Psary, Drwały, Brańszczyk, Tuchlin, Udrzynek, Naguszewo. Osadnictwo z terenu Puszczy Białej wyprzedza osadnictwo z Puszczy Zielonej o dobrych kilkaset lat (za Syska 1955, s.35).
Natomiast w latach sześćdziesiątych XX wieku Maria Żywirska na podstawie prowadzonych przez siebie badań etnograficznych wyznaczyła granicę regionu Puszczy Białej. Na południu opiera się ona o Bug. Zaczynając od Wyszkowa biegnie w górę rzeki. Na wschodzie pomiędzy Gliną i Małkinią odrywa się obejmując Błędnicę, Sumiężne, Kacpury i przez Biel dochodzi do Ostrowi Mazowieckiej. Stąd biegnie na północy przez Sielce, Długosiodło, Rzańce, Wólkę Grodzową Nową Wieś do Narwi. Dalej idzie w dół jej lewym brzegiem. Z prawego brzegu obejmuje jedynie Pułtusk. W okolicach Grabowca odrywa się od rzeki i biegnie przez Grabowiec, Borsuki, Drwały, w pobliżu Zator, Woli Mystkowskiej i Mostowca, do Wyszkowa (Żywirska 1967, s.195).
Bardzo bym chciała, aby tutaj była mapka regionu.
Mieszkańcy Puszczy Białej
Anna Kutrzeba Pojnarowa oraz Maria Żywirska pisały w latach 60-tych XX wieku, że urodzajne ziemie na prawym brzegu Narwi zostały wykarczowane i zasiedlone wcześniej niż ziemie na jej lewym brzegu. „Obszar zaś leżący w widłach Narwi i Bugu, karczowany powoli, dawał przeważnie ziemie lekkie, wymagające wiele pracy, a dające mało plonów. Były to przeważnie szczyrki i mady przeplatane sapem, na których z trudem udawało się żyto i okopowizny”. W XIV wieku prawy brzeg Narwi posiadał wielkie połaci wykarczowanej ziemi, a lewy – gęste bory z rzadka poprzecinane małymi poletkami (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.193).
Link do nazwy – że mało żyzne gleby i piaski między Narwią a Bugiem.
Poddanych biskupstwa płockiego, do których należał obszar Puszczy Białej, mieszkających po obu brzegach Narwi (mimo że jedni mieszkali na ziemiach żyznych, drudzy nie), obejmowały te same przepisy prawne. Jednakże urodzajność gleb narzucała konieczność położenia większego nacisku na rozwój gospodarki rolnej i jej uprzywilejowanie, a we wsiach z lewego brzegu, sąsiadujących z puszczą biskupią, większą opieką władz cieszyli się ludzie leśni uprawiający bartnictwo czy łowiectwo, zatrudnienie przy obróbce drewna, wypalaniu potażu czy paleniu smoły (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.193).
Gdy w XVII wieku obszary te uległy wyludnieniu, zaczęto je na nowo zasiedlać osadnikami znającymi się na zawodach leśnych, głównie z obszaru Puszczy Zielonej. Od XVIII widać więc w regionie silne wpływy kultury Kurpi. Stąd także rozszerzenie nazwy – mieszkańców Puszczy Białej także zaczęto określać mianem Kurpiów, ale dla rozróżnienia wprowadzono określania Białych i Zielonych – w zależności od regionu zamieszkania.
Była jednak także różnica zasadnicza pomiędzy starymi mieszkańcami a nowoprzybyłymi Kurpiami, od których nazwę swoją wzięli później wszyscy mieszkańcy tego regionu.
„Gocie zwani są ci Kurpie, którzy zaciąg, czyli pańszczyznę odrabiają” – stwierdza o mieszkańcach wsi Puszczy Białej Kazimierz Władysław Wójcicki. Sam Henryk Syska tytułując swoją książkę użył tego określenia - „Obleciałem Kurpie Gocie”. Co znaczy według niego gocie? To słowo pochodzi od słowa gołocie – czyli tereny bezleśne. „Istnieją dowody – pisze Syska – że lud nasz dość często operował podobnymi skrótami tam, gdzie określenie przedmiotu nastręczało mu trudności wysłowienia, zawodziła pamięć, względnie też niezrozumienie pełnego brzmienia wyrazu”. I podaje przykłady wieś Bogusze zamieniano na Buksy lub Bugzy, Kowalewo na Kuwlewo lub Kuflewo, a Miłosław na Miłock lub Młock. Analogicznie więc można użyć słowa Gocie zamiast Gołocie. Podobną genezę podaje też Józef Ostaszewki, autor „Dziejów pierwotnego szczepu mazurskiego”. Pisze on, że „znajduje tu [osadnik mazurski – przyp.ACz.] największe możliwości osadnicze, gdyż teren bogaty w iły przedmorenowe, żyzne, bogaty w miejsca bezleśne i równe, czyli „gole” czego dowodzą powstałe później liczne nazwy: Gołoty, Gole Obidzińskie, Gołotczyzna, Gołymin” i dodaje nazwę Golądkowo (Syska 1955, s.36-38).
Istotne jest jednak nie to skąd pochodzi to określenie, ale do kogo się odnosi. Tak jak mówił ww. Wójciki, chodzi o tych mieszkańców puszczy, którzy zmuszeni byli do odrabiania pańszczyzny. To różniło starych mieszkańców tego regionu od przybyłych w XVIII wieku osadników – czynszowników z terenu Puszczy Zielonej.
Konrad Prószyński w 1881 roku w „Gazecie Świątecznej” pisał o mieszkańcach tego regionu jako o Puszczanach. „Puszczanami nazywają sami siebie mieszkańcy puszcz leśnych w powiatach kolneńskim, ostrołęckim, łomżyńskim, makowskim i części pułtuskiego w guberni łomżyńskiej, oraz w części powiatu przasnyskiego, gub. Płockiej. Inni dookoła zwą Puszczan owych Kurpiami z powodu ich obuwia plecionego z łyka, które u nich samych takim imieniem się nazywa”. Autor ten jednak dopuścił się błędu, bowiem w powiecie makowskim do puszczańskiego pochodzenia nikt nigdy się nie przyznawał (za Syska 1955 ,s.40).
Kurpie w Puszczy Białej
Historia XVIII-wiecznego osadnictwa z terenu Puszczy Zielonej na obszar Puszczy Białej, daje odpowiedź na dwa pytania: skąd pochodzi określenie miejscowej ludności mianem Kurpiów oraz skąd pochodzą zapożyczenia kulturowe świadczące o łączności pomiędzy obiema puszczami. Ponieważ mimo pewnych różnic, widoczne są też podobieństwa, choćby w postaci najbardziej znanych śparogów (czyli zwieńczenia szczytów domów). Osadnicy z Puszczy Zielonej przywieźli bowiem ze sobą swoją wiedzę (choćby o budowie domów) oraz narzędzia, sprzęty i ubrania. Miało więc to wpływ na kształtowanie się kultury miejscowej.
Z jakiej przyczyny osadnicy z Puszczy Zielonej pojawili się w dobrach biskupich? W początku XVIII wieku, po zniszczeniach wojennych XVII wieku i kilkukrotnych zarazach, które przechodziły przez Mazowsze, przed biskupami płockimi pojawiła się konieczność sprowadzenia nowych osadników, którzy dbaliby o ich niszczejące dobra. Należało sprowadzić nie tylko rolników, którzy uprawialiby żyzną ziemię na lewym brzegu Narwi ale także ludzi, którzy zamieszkaliby w wioskach położonych w głębi puszczy. Do tych pierwszych, m.in. do Obrytego i Drwał sprowadzono siłę roboczą/ludzką z przeludnionych włości biskupich z prawego brzegu Narwi, m.in. powiatu ciechanowskiego. W tych drugich trzeba było osiedlić ludzi, którzy „znają gospodarkę leśną, a więc bartników, smolarzy, strzelców, wypalaczy potażu. Tego typu materiał ludzki mogła dostarczyć leżąc w
sąsiedztwie, stosunkowo mniej zniszczona Puszcza Zielona” – wyjaśnia Maria Żywirska (Żywirska 1967,s.195).
Pasem puszczańskim od Tocznej Bieli i Borsuków po Małkinię „zasadzano Kurpików”. Żywirska wymienia: Białe Błoto, Błędnicę, Borsuki, Budy Brańszczykowskie, Cieńszę, Ciuraj, Dudowiznę, Grabowiec, Grabownicę, Kacpury, Knurowiec, Kuzkowiznę, Limany, Laskowiznę, Wojty, Małkinię Górną i Małkinię Dolną, Naguszewo, Ochudno, Osuchową, Pniewo, Ponikiew, Porębę Przyjmy Brańszczykowskie, Przyjmy-Kąty, Skłudy Siemiężne, Toczną Biel, Trzciankę, Tuchlin, Udrzynek i Wiśniewo, jako wsie, gdzie osiedlono około 300 osadników kurpiowskich (Żywirska 1967, s.195).
Starano się zasiedlić stare wsie wyludnione przez wojny lub zarazy, ale także ożywiano „zniszczone ośrodki gospodarki leśnej, miejsca wypalania potażu czy pędzenia smoły” (tak powstała wieś Białe Błoto – „na majdanie, gdzie kiedyś popioły palono”) i zakładano nowe wsie „na wytrzebionych połaciach boru bądź na miejscach dawniej wytrzebionych, a obecnie ponownie zarośniętych” (Cieńsza, Borsuki, Grabowiec) (Żywirska 1967, s.196).
Biskupi płoccy szli na rękę nowym osadnikom dając im możliwość samodzielnego wyboru miejsca osiedlenia i udzielając im przywilejów na założenie osady. W Archiwum Diecezjalnym w Płocku znajdują się znajdują się dwie lustracje dóbr biskupich z 1773 roku i 1785 roku, w których znajdujemy szczegółowy wykaz wsi „zasadzonych Kurpikami”, odnajdujemy dokładną liczbę osadników kurpiowskich łącznie z ich nazwiskami – pisze Maria Żywirska (Żywirska 1967, s.194).Bracia Lesińscy założyli więc Toczną Biel, Piotr i Adam Dudowie - Dudy, a Wojciech Kacpura – Kacpury, czterech Ponichterów – Białe Błota, a położony koło Obrytego Szczubeł – członkowie kurpiowskiego rodu Szczubełków.
System osadniczy
Gdy biskupi płoccy sprowadzili Kurpików na teren Puszczy Białej, chcąc docenić ich wkład w rewitalizację puszczy (i odbudowę stanu gospodarczego), przyjęli ich na zupełnie odmiennych warunkach. Dotychczasowi mieszkańcy tych ziem byli zmuszeni do odrabiania pańszczyzny. Pańszczyzna to obowiązkowa praca wykonywana przez chłopów na rzecz pana (w tym przypadku biskupów płockich) w zamian za dzierżawę ziemi. Każdy chłop musiał co najmniej jeden dzień w tygodniu przepracować bez zapłaty na rzecz swojego pana. W 1520 roku wprowadzono w Polsce naliczanie pańszczyzny od wielkości gruntu posiadanego przez chłopa za pomocą dni w tygodniu przypadających na łan. Początkowo był to jeden dzień tygodnia na dzierżawiony łan. Z czasem jednak obowiązki względem posiadaczy ziemskich zaczęły się zwiększać. Jednocześnie chłopi nie przykładali się do pracy na nieswojej ziemi. Ta nie przynosiła takich dochodów, jakie przynosić powinna (za: pl.wikipedia.org).
Z tych też powodów w Puszczy Białej wzięła się popularność osadnictwa na zasadach innych niż pańszczyzna. Zarówno właściciele, jak i osadnicy mogli na niej zyskać. „Nowi osadnicy byli zwolnieni od pańszczyzny i osadzeni na prawach czynszu”. Były więc w Puszczy Białej w początku XVIII wieku cztery kategorie ludności: czynszownicy, czyli osadzeni właśnie Kurpie, chłopi pańszczyźniani, zagrodnicy czy chałupnicy oraz komornicy, wśród których byli bartnicy, młynarze, kowale, karczmarze, rybacy, administracja i służba leśna (Żywirska 1967, s.197).
Nowi osadnicy mogli samodzielnie wybrać miejsce, w którym chcieliby zamieszkać.
Następnie, jak pisze Maria Żywirska, „wyznaczony przez władze biskupie urzędnik (...) był obowiązany obejrzeć teren wybrany
pod osadę "i gdy zważy – jak czytamy w jednym z aktów [AGAD – Warszawa, vol.9, s.144 – przyp. A.Cz.] – że na tym miejscu zarośla tylko, szkody zadnej nie przyniesie, tak w dobry drzewie przy krudowaniu jako i w łąkach ect. Dobrom ma pozwolić na tym miejscu pomienionym budowanie się i krudowanie zarośli i łąk” (Żywirska s.198). I zachęcano Kurpiów do dalszego krudowania zarośli nie stawiając przy tym żadnych granic w wymiarach działki, którą osadnik zdołał oczyścić w okresie zastrzeżonym w akcie nadawczym. W tym czasie zwolniony był z obowiązku płacenia czynszu. Nowi osadnicy mieli też „wolny wręb do opału w zaroślach, pastwiskach (...). Ponadto mieli prawo dziania barci, jednakże z drzewa nacechowanego przez biskupią straż leśną. Niejednokrotnie podkreślano przy tym, że nie wolno dziać barci z drzewa przeznaczonego do spławu” (Żywirska 1967, s.199 -200).
Bartnikom przybyłym z Puszczy Zielonej obiecano „prawa im te, które w innych borach i lasach królewskich bartnicy mają i mieć zwykli, nienaruszenie zachować przyrzekamy i zachowujemy” (Żywirska 1967, s. 200, za AGAD – Warszawa, vol.11, s.28). Mieli także obowiązek z barci składającej się z 60 dzieni, płacić daninę w postaci jednej rączki miodu (czyli około 64 litrów) oraz „kunowego z obrocznym złotych jeden” (Żywirska 1967, s. 200 za AGAD – Warszawa, vol.5, s.52). Strzelcy natomiast „na mocy specjalnego indywidualnego przywileju mieli prawo posiadania rusznicy, mogli polować w Puszczy, z tym że <
Wszystkich osadników-czynszowników „obowiązywała także dziesięcina na rzecz Kościoła w postaci 1 korca żyta i 1 korca jęczmienia”, później „zmieniona na określoną kwotę pieniężną. Dochodziły jeszcze podatki do skarbu królewskiego, pogłówne i 8 zł hyberny” (Żywirska 1967, s. 200-201).
Największa jednak różnica leżała w wolności rozporządzania swym majątkiem ruchomym i nieruchomym. „Każdy z czynszowników objętych nadaniem mógł sprzedać swoją ziemię i przenieść się gdzie indziej”. W jednym z aktów nadania czytamy: „A żeby im się tym większa wolność i dobroć nasza pokazała, dozwala się im grunta i budynki między sobą sprzedawać i wolno każdemu według upodobania komu inszemu na swoje miejsce grunt i budynki przedawszy wnieść i gdzie indziej wyprowadzić, gdyż ich do żadnego poddaństwa obowiązanym być nie chcemy” (Żywirska 1967, s. 201).
Wycinanki
Wycinanki mazowieckie, przede wszystkim z regionu kurpiowskiego oraz łowickiego znane są w całej Polsce. Ich genezy dopatrują się niektórzy w żydowskich wycinankach, które Polacy podpatrywali w XIX wieku, równolegle do powstających w różnych regionach fabryk papieru. Tani materiał, łatwość przygotowania, możliwość ekspresji twórczej przyczyniły się do ich ogromnej popularności.
Nalepiano je na ścianach mieszkania, gdzie tworzyły jednolity pas pod obrazami. Mogły być jednobarwne lub należeć do tak zwanych nalepianek, czyli zasadniczy motyw nalepiano różnokolorowymi skrawkami papieru. Najpopularniejszymi motywami były wstęgi (ażurowe kółko wieńczące z dwóch wstęg podzielonych na trzy pola, w które wycinankarki wklejały jednobarwne rozetki lub wielobarwne złożone z czterech różnobarwnych ćwiartek koła), koła – gwiazdy (miały motyw ośmioramiennej gwiazdy lub wypełnionego środka, często małą rozetkę kontrastowego koloru, z którego rozchodziły się promienie), zielka jednobarwne (wycinanka z jednego kawałka papieru złożony na dwa) i zielka wielobarwne (jeden wariant zakłada naklejanie na siebie różnokolorowe kółka; z kółek tych wychodzą trzy pasy z rzadka przecinane naklejone wielobarwnymi kółkami, które przechodzą w rozbudowane zwieńczenia; drugi wariant ma podobną podstawę, ale doklejano do niej paski papieru zakończone kółkami podobnymi do tych w podstawie), postacie ludzkie, zwierzęta, ptaki wśród których królował kogut (mały, naklejony kolorowymi papierami naśladującymi naturalne upierzenie) (Ehrenkreutz-Jasińska 1982, s.14).
Wygląd typowej wsi
Typowe wsie Puszczy Białej to tak zwane ulicówki lub rzędówki, gdzie wszystkie zagrody rozmieszczone są po dwóch stronach ulicy biegnącej przez wieś. To efekt XIX-wiecznej komasacji gruntów. Tak zostały zbudowane m.in. Psary, Obryte, Rząśnik, Wielątki, Sadykierz (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.194).
Wpływ kurpiowski zważył natomiast na wyglądzie pojedynczych zagród. Chaty ustawione były szczytem do drogi, oddzielone od niej małym ogródkiem. (ale po I wojnie światowej niektórzy gospodarze zaczęli się wyłamywać od tej zasady i stawiali domy dłuższą ścianą do drogi z symetrycznym rozkładem wnętrza, oraz wprowadzając oś symetrii w postaci zdobionego ganku. Obejście wpisane było w prostokąt, którego bok od strony drogi wyznaczał płot drewniany sztachetowy, który zakręcając tuż za ścianą chaty pod kątem prostym, biegł kilkanaście metrów do ściany stodoły. Ta była ustawiona równolegle do drogi i stanowiła trzeci bok prostokąta. Czwarty bok stanowiły pozostałe pomieszczenia gospodarcze (stajnia, obora, chlew, drwalnia) tworzące wielokrotnie jeden budynek. Warto dodać, że brakowało tu osobnego pomieszczenia dla drobiu (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.195).
Strój
Zarówno codzienne, jak i świąteczne ubranie mieszkańców Puszczy Białej było wykonywane w domu większości z własnych surowców, przede wszystkim z lnianego płótna. Męskie ubrania szyto z tzw. parciaku, czyli grubego płótna, tkanego czasami z nicią konopna i farbowanego na ciemny, czarny lub granatowy kolor. Wszystko uzupełniały czarne wysokie buty z cholewami oraz okrągła czapka ze skórzanym daszkiem. Kobiety nosiły kiecki własnej roboty w drobne kolorowe paski, a na nic fartuchy w poziome paski. Jedynie kaftany noszone na białych haftowanych koszulach były szyte z kupnej wełny. Głowę przykrywała wiązana „na okrągło” wełniana chustka (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.199-201).
Właśnie kobiecy strój jest jednym z elementów kultury Puszczy Białej, który upowszechnia ten region w Polsce. Ów strój został określony przez miejscową ludność mianem „pniewskiego”, ponieważ noszony był tylko w określonej grupie wsi, która obejmowała: Grabowiec i Tocznabiel na zachodzie, na południu – Drwały, Mystkowiec, Ciski, Olszankę i
Wyszków, na wschodzie – Leszczydół i Ochudnie, a na północy – Porządzie, Rząśnik, Gródek, Ciołkowo, Zambsk (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.199).
Koszula noszona przez kobiety była szyta według starego, tradycyjnego kroju przyramkowego. Polach mankietów, kołnierza i ramion zdobiły czerwone hafty przedstawiające koła, półkola i gałązki czyli tzw. ziele. Na koszulę nakładano samodzielnie utkany wełniak. W pasiastej tkaninie, z której szyto spódnicę dominował kolor zielony obok którego występowały kolorowe paski – żółte, czerwone, różowe, szafirowej. Spódnica w pionowe paski łączyła się ze stanikiem bez rękawów, tzw. kabatem. Do tego noszono fartuch w poprzeczne pasy. Na głowie dziewczęta nosiły chustki, a na nogach białe pończochy i czarne trzewiki. Na szyi, pod kołnierzem ze sfalowanej koronkowej krezy, wisiały kolorowe paciorki. Mężatki zamiast chustki nosiły biały, tiulowy czepiec (Pojnarowa, Żywirska 1969 , s.200-201).
Garncarstwo
Puszcza Biała jest znana z techniki ceramicznej zwanej flamerowaną. Początkowo znana jedynie wśród garncarzy z Pułtuska i Wyszkowa, rozpowszechniła się w mniejszych miejscowościach. Technika ta wymagała specjalnego typu glinki. Wyrabiano misy, doniczki, dwojaki i trojaki, kubki i dzbany, które naśladowały niekiedy naczynia drewniane. Przed zdjęciem z koła garncarskiego oblewano je glinka kaolinową, a powierzchnię dzielono gwoździem na trzy lub cztery pola ornamentacyjne. Następnie wypełniano je rysunkiem kwiatu zbliżonego do tulipana, asymetrycznym liściem o zaokrąglonych liniach, motywem ptaka. Pole mogła też wypełniać poprzeczna kratka. Po wypaleniu naczyń napuszczano w wykonany rysunek barwę rdzawoczerwoną lub zieloną, oblewano bezbarwną polewą i powtórnie, przez 13 godzin wypalano w piecu (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.202).
W puszczańskich gospodarstwach wykorzystywano także naczynia drewniane z klepek lub dłubane. Charakteryzowały się tym, że miały kształt ściętego stożka. Najpopularniejsze z naczyń klepkowych były konewki, kwasiki – podstawki pod wiadra z wodą, miśniki – do mycia naczyń, dzieże chlebne oraz beczki, maślnice do obijania masła i tynki do przechowywania ziarna na siew. Dłubanki natomiast służyły jako stępy, ćwiartki do mierzenia soli, stępki do mierzenia soli czy kopańki do wyrabiania ciasta (Pojnarowa, Żywirska 1969, s.202).
Żywirska Maria
1967 Kurpie w Puszczy Białej, „Etnografia Polska” t. XI
Ehrenkreutz Jasińska Marta
1982 Puszcza Biała, charakterystyka regionu i jego kultury, Ostrołęka
Kozłowski Bonifacy
2004 Folklor muzyczny i taneczny Puszczy Białej, Warszawa
Syska Henryk
1955 Obleciałem Kurpie Gocie, Warszawa
Anna Kutrzeba Pojnarowa, Maria Żywirska
1969 Zarys tradycyjnej kultruy ludowej regionu pułtuskiego i jej współczesne przeobrażenia w: Pułtusk, studia i materiały tom I, Pułtusk
Puszcza Biała
Kultura ludowa Puszczy Białej
Na wschód od Pułtuska, w widłach Bugu i Narwi, znajduje się dość silnie zalesiony obszar
– Puszcza Biała. Od czasów średniowiecza do sekularyzacji dóbr kościelnych po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. stanowiła ona własność biskupów płockich. Nazwę „Puszcza Biała” wprowadził do literatury etnograficznej w 1929 r. Stanisław Poniatowski. Jej źródłosłów nawiązuje do trawiastych polan nazywanych przez miejscową ludność bielami,rozrzuconych gęsto pośród borów. Biel – to także nazwa wełnianki, rośliny z rodziny turzycowatych (Eriphorum), obficie porastającej bagna i podmokłe łąki puszczańskie. Nasiona wełnianki pokrywają się kiściami białego puchu, który upodobnia mokradła do białych dywanów.
Już w czasach biskupich ukształtował się podział Puszczy Białej na dwie części, w których preferowane były odmienne typy gospodarki. Część zachodnia – położona bliżej Pułtuska – miała charakter rolniczy, natomiast zwarty kompleks borów w części zachodniej, położony pomiędzy Wyszkowem, Porządziem, Ostrowią Mazowiecką, Małkinią i Brokiem, stanowił obszar gospodarki leśnej i łowieckiej. Mieszkańcom osad leśnych wolno było uprawiać jedynie niewielkie kawałki gruntu, niezbędne do zaspokojenia osobistych potrzeb. Do podstawowych zajęć ludności wsi puszczańskich należał wyrąb i spławianie drewna, produkcja smoły drzewnej i potażu, rybołówstwo, myślistwo, kołodziejstwo i utrzymanie łąk w należytej kulturze. Najważniejszą dziedziną gospodarki leśnej było jednak bartnictwo, dostarczające miodu i wosku.
Wojny szwedzkie XVII i XVIII w. oraz liczne w tym czasie epidemie spowodowały wyludnienie wielu wsi puszczańskich. Aby przywrócić gospodarcze znaczenie Puszczy Białej, koniecznością stało się sprowadzenie nowych osadników. Odpowiednich kandydatów znaleziono wśród Kurpiów, zamieszkujących dzisiejszą Puszczę Zieloną (Kurpiowską), obeznanych z gospodarką leśną i bartnictwem. W czasie akcji osadniczej, prowadzonej w XVIII w. przez kolejnych biskupów, na teren Puszczy Białej przybyło z Puszczy Zielonej około 300 Kurpiów z rodzinami, którym zagwarantowano wszystkie dotychczasowe prawa i przywileje. Kurpie byli ludźmi wolnymi. Osadzano ich na czynszu. W porozumieniu z administracją biskupią mogli poszerzać areał swoich gospodarstw, sprzedawać ziemię innym osadnikom i przenosić się na nowe miejsce. Pozycja społeczna i materialna Kurpiów była zatem wyraźnie uprzywilejowana w stosunku do chłopów pańszczyźnianych. Najwięcej rodzin kurpiowskich osiedliło się we wsiach leśnych wschodniej części Puszczy Białej, mniej na terenach położonych bliżej Pułtuska, gdzie było zdecydowanie mniej borów.
Ludność kurpiowska wywarła ogromny wpływ na ukształtowanie kultury Puszczy Białej. Kurpiowie jako ludzie wolni mieli zupełnie inny stosunek do spraw bytowych i potrzeb duchowych, niż obarczeni licznymi powinnościami chłopi pańszczyźniani. Nic zatem dziwnego, że z chwilą poprawy warunków ekonomicznych w XIX w. pozostała część ludności regionu przejmowała kulturalne wzorce kurpiowskie i rozwijała je, ale w sposób nieco odmienny niż na terenie sąsiedniej Puszczy Zielonej. Ze względu na obecność silnego pierwiastka kurpiowskiego w kulturze tego regionu, bywa on nazywany także Kurpiowską Puszczą Białą lub Kurpiami Białymi.
Przemiany społeczno-gospodarcze w XIX w. zacierały stopniowo różnice pomiędzy Kurpiami. Pod rządami państw zaborczych nastąpiło załamanie się dawnych form puszczańskiej gospodarki leśnej, a podstawą utrzymania wszystkich mieszkańców stało się z czasem rolnictwo. Rabunkowa gospodarka zasobami leśnymi prowadzona przez Rosjan spowodowała ogromną dewastację w borach puszczańskich, ale tereny uzyskane po wycięciu lasów powiększyły znacznie areał gruntów chłopskich. Las w dalszym ciągu dawał ludziom dodatkowe zajęcie przy ścince, transporcie i spławie drewna.
Odmienny charakter gospodarki w zachodniej i wschodniej części Puszczy Białej, utwierdzony dziewiętnastowiecznymi podziałami administracyjnymi, pozwolił wyodrębnić na jej terytorium dwie grupy kulturowe: pułtuską i ostrowską. Ważniejsze miejscowości na terenie grupy pułtuskiej – to Pniewo, Rząśnik, Obryte, Cieńsza, Lemany, Lutobrok, Gładczyn, Sadykierz, Wielgolas, Porządzie, Dąbrowa i Komorowo; natomiast w grupie ostrowskiej – Brańszczyk, Trzcianka, Budykierz, Budy, Tuchlin, Udrzyn, Udrzynek, Poręba, Białe Błoto, Długosiodło, Nagoszewo. Dziś kultura ludowa Puszczy Białej znajduje się w stanie zaniku, choć niektóre jej treści w szczątkowej i zwykle zmodyfikowanej formie trwają nadal, podtrzymywane przez instytucje i ludzi wrażliwych na jej piękno.
Do najciekawszych dziedzin kultury ludowej Puszczy Białej należy budownictwo drewniane, a zwłaszcza mieszkalne, z bogato rozwiniętym zdobnictwem, którego przykłady wprawdzie coraz rzadziej, ale można jeszcze spotkać w wielu miejscowościach. Formy architektoniczne, występujące na tym terenie, wykazują silny związek z budownictwem drewnianym całego Mazowsza. Niektóre z nich (zwłaszcza chałupy) pod względem wielkości, proporcji, rozwiązań konstrukcyjnych i programu funkcjonalnego wnętrza stanowią kontynuację wzorów kurpiowskich przeniesionych z Puszczy Zielonej. Charakterystyczną cechą budownictwa puszczańskiego jest zdobnictwo, które swoje apogeum osiągnęło w pierwszym ćwierćwieczu XX w. Na szczególną uwagę zasługująrogale (śparogi), wieńczące szczyty dachów, szczytowe belki pułapowe widoczne z ulicy, nadokienniki, drzwi, ganki osłaniające wejścia, szalunki szczytów dachu i węgłów oraz różnego rodzaju listwy. Misternie wycinane nadokienniki, ażurowe listwy i inne detale umieszczane w szczytach dachów od strony ulicy i zdobiące ganki niejednokrotnie przypominały koronkę.
Dla grupy ostrowskiej do chwili obecnej charakterystyczne są brogi na siano, stawiane zwykle w bezpośrednim sąsiedztwie zagród, stanowiące niezwykle malowniczy element tamtejszego krajobrazu wiejskiego. Drewnianą architekturę sakralną reprezentują kościoły w Lubielu, Porządziu, Barcicach i kaplica cmentarna w Broku. Częstym elementem krajobrazu są drewniane krzyże i murowane kapliczki przydrożne.
Lata międzywojenne – to okres rozkwitu ludowego meblarstwa w Puszczy Białej, inspirowanego wzorami rzemiosła cechowego. Wykonywane przez miejscowych stolarzy kredensy, szafy, szlabany, stoły, stoliki, krzesła i inne meble należą do najciekawszych przykładów meblarstwa ludowego tego okresu na Mazowszu. Ważną dziedziną puszczańskiej sztuki ludowej było zdobnictwo mieszkań. Spośród szerokiej gamy ozdób wymienić należy przede wszystkim papierowe wycinanki i kwiaty oraz pająki. Ozdoby te były szczególnie popularne w grupie pułtuskiej.
Dla Puszczy Białej charakterystyczne były wycinanki jednobarwne i wielobarwne (wyklejanki), o kształcie ażurowych kół (gwiozdy), stylizowanych roślin i bukietów (zielka), wstęg, postaci ludzkich i zwierząt. Formą wycinanki były także misternie strzyżone papierowe firanki, wieszane w oknach lub używane do dekoracji obrazów wiszących na ścianach. Z papierowych kwiatów wiązano bukiety stawiane na ołtarzykach domowych i niezwykle efektowne korony, nakładane na ramy obrazów. Dopełnieniem dekoracji izby puszczańskiej były promieniste pająki zawieszane u sufitu, złożone z wielu pazurów – promieni przypominających łańcuchy choinkowe. Szczególnie dekoracyjne ozdoby tego typu wykonywały gospodynie we wsiach położonych w parafii Pniewo. Tam także do chwili obecnej okleja się wydmuszki jajek rdzeniem sitowia i włóczką – w przeszłości były to ozdoby półek kredensów i drzewek bożonarodzeniowych, a dziś są poszukiwaną ozdobą wielkanocną.
W okolicach Pułtuska przetrwał jeszcze kobiecy strój ludowy. Noszą go kobiety z parafii Pniewo i Obryte podczas uroczystości kościelnych. Ubiór ten składa się z kiecki (spódnica ze stanikiem), zapaski, koszuli, butów i nakrycia głowy. W kolorystyce kiecek i fartuchów z lat międzywojennych dominują odcienie zieleni, urozmaicone delikatnymi prążkami barwy białej, żółtej i różowej. Wcześniej ubiory szyto z samodziałów o przewadze barwy czerwonej. Obrzeża kiecek, fartuchów i staniki zdobią niezwykle efektowne stroje, czyli szerokie szlaki z naszytych szklanych koralików, wśród których przeważa barwa srebrna. Kołnierze i mankiety koszul, wykończonych szerokimi pasami białej koronki, zdobią czerwone, niezwykle efektowne hafty. Na głowach kobiety nosiły od święta dwa rodzaje muślinowych czepków zdobionych białym haftem. Jeden – to cypek ślachecki, wiązany na kokardę pod brodą, drugi – to cypek z kacurem (płat muślinu opadający na plecy), zakładany pod zawiązaną z tyłu głowy chustkę.
Wiele gospodyń starszego pokolenia z parafii Pniewo i Obryte podtrzymuje hafciarskie tradycje regionu. Czerwonym haftem zdobi się dzisiaj obrusy, ręczniki, serwety i serwetki, czasami elementy stroju oraz wykonywaną na zamówienie różnego rodzaju bieliznę kościelną. Kłopoty ze zbytem tych wyrobów (który przed laty gwarantowała hafciarkom CPLiA) czynią jednak to zajęcie coraz bardziej nieopłacalnym. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że na motywach miejscowego haftu oparta została obecna polichromia kościoła w Pniewie. Folklor muzyczny i tańce regionu podtrzymują zespoły folklorystyczne i śpiewacze. Szczególną rolę odgrywa tu zespół „Puszcza Biała”, w którym tańczą i śpiewają przedstawiciele różnych pokoleń mieszkańców wsi puszczańskich z okolic Pułtuska.
Wymienione dziedziny stanowią jedynie skromny wycinek bogatego dorobku kulturalnego Puszczy Białej. Wiele cennych wytworów tradycyjnej kultury puszczańskiej, a zwłaszcza sztuki ludowej, znajduje się w mazowieckich i polskich muzeach. Ten niezwykle ciekawy region Mazowsza do chwili obecnej nie ma jednak żadnego własnego muzeum ani ekspozycji, która prezentowałaby jego dziedzictwo kulturowe, choć próby zmierzające w tym kierunku były i czynione są nadal. Należy tu przypomnieć działania niektórych proboszczów puszczańskich. W latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia proboszcz z Poręby koło Brańszczyka zebrał niezwykle ciekawą kolekcję z zakresu kultury materialnej i sztuki swojej parafii i okolic. Niestety, kolekcja ta już nie istnieje. Działalność proboszczów parafii w Obrytem i Pniewie stworzyła warunki do zachowania autentycznych strojów, używanych przez asystę w czasie procesji uświetniających najważniejsze święta kościelne. W Obrytem przez wiele lat istniała izba regionalna zorganizowana przez Muzeum Okręgowe w Ostrołęce. Z przyczyn jednak od Muzeum niezależnych przed kilku laty została zlikwidowana.
Niedawno pojawiła się kolejna inicjatywa. Na początku 2003 r. kilka twórczyń mieszkających w Lemanach, Pniewie i Cieńszy postanowiło stworzyć własną izbę – muzeum w Pniewie. Twórczynie te potrafiły przekonać do swojego pomysłu grono ludzi oddanych kulturze ludowej i uzyskać ich wsparcie. W ciągu kilku miesięcy w lokalu starej szkoły, przekazanym na ten cel przez wójta gminy Zatory, urządzono pierwszą ekspozycję przy dużym wsparciu Urzędu Gminyatory. Z pomocą finansową pospieszył starosta powiatu pułtuskiego, burmistrz miasta Pułtusk i Nadleśnictwo Pułtusk. W dwóch pomieszczeniach urządzono „mieszkanie kurpiowskie”, trzecia przeznaczona została na pokazy twórczości ludowej, czwarta pełni funkcje świetlicy. W ostatnią niedzielę sierpnia 2003 r., podczas dożynek parafialnych nastąpiło uroczyste otwarcie ekspozycji. Ludzie skupieni wokół idei stworzenia żywego muzeum kurpiowskiego w Pniewie powołali do życia Stowarzyszenie „Puszcza Biała – moja mała Ojczyzna”, które prowadzi wszystkie sprawy związane z prowadzeniem muzeum wiejskiego w Pniewie, organizację lekcji i pokazów muzealnych, prowadzenie warsztatów ginących zawodów i zabezpiecza najcenniejszych treści kultury ludowej Puszczy Białej dla przyszłych pokoleń jej mieszkańców.